Gospodarka żetonowa – skuteczny sposób w pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu w przedszkolu

Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 12 maja 2020 roku.

Jedną z najskuteczniejszych metod w pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu jest terapia behawioralna, która bazuje głownie na pozytywnym wzmacnianiu dziecka, czyli nagradzaniu zachowań prawidłowych (np. zachowań samoobsługowych) oraz redukowaniu zachowań niepożądanych (np. zachowań autodestrukcyjnych).

Trzeba podkreślić, że wygaszanie nieprawidłowych reakcji następuje nie przez zastosowanie kary, ale przez brak nagrody. Charles Bohris Ferster, który był prekursorem zastosowania terapii behawioralnej dla dzieci z autyzmem, zauważył, że głównym problemem dzieci autystycznych są trudności w uczeniu się i stwierdził, że bardzo pomocne w terapii mogą być proste bodźce wzmacniające, nagrody.

Dzieciom neurotypowym często wystarczą pochwały, uznanie ze strony otoczenia np. rodziców, nauczyciela, odniesienie osobistego sukcesu, aby chętnie podejmowały różnego rodzaju aktywności. Dzieci z autyzmem z powodu trudności w odczytywaniu i rozumieniu komunikatów społecznych – często nie reagują na wzmocnienia społeczne ze strony innych osób.

Najczęściej nie wykazują chęci, aby coś zmienić w swoim zachowaniu. Z tego też względu, pracując jako nauczyciel specjalista, staram się w swojej pracy bazować na pozytywnym wzmocnieniu, by rozwijać u dziećmi ze spektrum autyzmu zachowania deficytowe i zminimalizować nadmiary behawioralne.

Istotne w osiąganiu tych celów jest stworzenie odpowiedniego systemu motywacyjnego, dzięki któremu dziecko ze spektrum autyzmu będzie chciało uczyć się nowych umiejętności, które poprawią jego funkcjonowanie we wszystkich obszarach rozwoju, rozwiną jego niezależność i umożliwią efektywne funkcjonowanie w życiu przedszkola. Tworząc indywidualny system motywacyjny należy wziąć pod uwagę przede wszystkim wybór nagrody.

Rozróżniamy dwa rodzaje wzmocnień:

pierwotne (bezwarunkowe) – są to bodźce, które mają właściwości wzmacniające ze względu na swoją biologiczną istotność dla organizmu. Ich przykładem jest pokarm (np. kawałki ciasteczek, paluszki, pojedyncze winogrono) lub napój (np. łyk soku, napoju gazowanego);

 – wtórne (warunkowe) – to bodźce, które są ważne dla jednostki, ale dopiero po pewnym okresie uczenia się. Przykładem wzmocnień wtórnych jest uwaga, pochwała, pieniądze. Dzielimy je na wzmocnienia:

  • rzeczowe (np. zabawki, ulubione prze dziecko przedmioty),
  • w postaci aktywności (np. przyjemne czynności tj. skakanie na trampolinie itp.),  
  • społeczne: werbalne (np. „świetnie”, „rób tak dalej”, „jestem z ciebie dumny” itp.),
  • fizyczne (np. przybicie „piątki”, uścisk, przytulenie, łaskotanie itp.).

Aby móc efektywnie motywować dziecko do pracy, czyli zbadać funkcję nagrody, należy dowiedzieć się: Czym dziecko lubi się bawić, czym się interesuje, w jakie aktywności chętnie się angażuje. Skutecznym sposobem sprawdzenia, co jest motywujące dla danego dziecka, jest jego obserwacja. Na jej podstawie dowiemy się o zainteresowaniach dziecka jak również możemy zaobserwować czy angażuje się ono w zachowania autostymulacyjne. Jest bardzo prawdopodobne, że te czynności/zabawy/zachowania autostymulacyjne, które dziecko samodzielnie i spontanicznie wybiera, są zwykle źródłem wzmocnienia i stanowią indywidualną nagrodę.

Innym sposobem, jest uzyskanie informacji od rodziców lub spytanie dziecka, które chcemy wzmacniać (jeśli się komunikuje), co lubi robić, czym chętnie się bawi itp. Możemy wspólnie z nim przygotować potencjalną listę nagród tzw. „menu nagród”, czyli zestaw kilku rysunków przedstawiających różne nagrody (zdjęcie nr 1).

Należy pamiętać, że sposób wzmacniania musi być indywidualnie dopasowany do preferencji każdego dziecka i może się codziennie zmieniać, dlatego lista wzmocnień musi być modyfikowana i systematycznie poszerzana np. jeden z moich wychowanków uwielbia słodycze zaś drugi ich nie znosi. Z tego też względu szukałam innych wzmocnień, które byłyby atrakcyjne dla mojego wychowanka i okazało się, że są to nagrody w postaci aktywności: jeżdżenie na deskorolce, huśtanie się na huśtawce na sali SI, zabawa w suchym basenie z kulkami.

Ten przykład pokazuje, że nie ma nagród uniwersalnych – to, co stanowi wzmocnienie dla jednego dziecka, wcale nie musi być wzmocnieniem dla drugiego. Dlatego musimy trafić w to, co najbardziej podoba się naszemu dziecku i na czym najbardziej mu zależy. Ponadto, nagrody mają to do siebie, że po pewnym czasie stają się mniej atrakcyjne. To, co dzisiaj jest dla dziecka nagrodą, za kilka dni może już nią nie być, dlatego stale musimy weryfikować skuteczność wzmocnień, poszukiwać nowych i być kreatywni w sposobie nagradzania. Aby zwiększyć prawdopodobieństwo, że oferowane przez nas nagrody będą pełnić rolę motywacyjną, należy ograniczyć dziecku do nich dostęp.

Gospodarka żetonowa (system żetonowy)

System żetonowy jest jedną z technik w terapii behawioralnej, którą stosuje się w uczeniu pożądanych zachowań oraz wygaszaniu zachowań niewłaściwych. Jest systemem motywowania wykorzystującym żetony do wypełnienia przerwy pomiędzy pożądanym zachowaniem a nagrodą za to zachowanie. Polega na przyznawaniu punktów za ustalone wcześniej zachowanie, zbieraniu ich i finalnie wymienianiu na aktywności, przywileje czy inne rzeczy stanowiące nagrodę dla danego dziecka.

Żetonami mogą być różnego rodzaju przedmioty np. plastikowe misie, klocki, znaczki, punkty, obrazki/naklejki z ulubionymi postaciami z bajek, naklejki motywacyjne, można stworzyć tabelkę z odpowiednią liczbą pustych okienek, w których nauczyciel może przyklejać naklejki, stawiać pieczątki, kreślić znak plus (zdjęcie nr 2) lub pozwolić dziecku na stworzenie własnego systemu itp. (zdjęcie nr 3).

Najlepiej, piszę to z własnego doświadczenia, sprawdzają się tekturowe lub plastikowe podkładki z przyczepionymi kawałkami rzepów samoprzylepnych (zdjęcie nr 4). Żetony działają na tej samej zasadzie co pieniądze – można je na coś wymienić. Stosowanie systemów żetonowych można rozpocząć już w wieku przedszkolnym (od około 4 roku życia).

Podstawowe wytyczne skutecznego wdrażania systemu gospodarki żetonowej i posługiwania się nim

Pierwszym celem jest nauczenie dziecka, jak działa nowy system (tj. gospodarka żetonowa), który jeszcze nie ma właściwości motywujących. Zaznajomienie dziecka z nagrodami w postaci symbolicznej jest łatwe, ale powinno przebiegać stopniowo. Kiedy dziecko zachowuje się zgodnie z naszymi oczekiwaniami, nagradzamy je symbolem, jednocześnie chwaląc i wyjaśniając krótko i rzeczowo: np. „świetnie, teraz jesteś cicho – dostajesz punkt”.

Za pierwszym razem dziecko prawdopodobnie nie będzie miało pojęcia co to znaczy, więc należy zacząć od natychmiastowej zamiany nagrody symbolicznej na taką, która ucieszy dziecko. Na początku warto, przydzielając dziecku punkt, robić to w sposób jasny i z emfazą, ostentacyjnie, tak by odczuło, że cieszymy się z prezentowanego przez niego zachowania.

Dziecko otrzymując od nas żeton, uczy się natychmiast, że warto powtórzyć zachowanie, za które dostało punkt. Wprowadzając system żetonowy, należy zacząć od małej liczby punktów (1-2). Prosimy dziecko o wykonanie zadania, które wiemy, że umie wykonać samodzielnie np. realizacja prostego polecenia: „daj misia”. Celem nie jest uczenie nowej umiejętności, a wprowadzenie systemu.

Punkty przyznawane są zaraz po tym, jak dziecko zrobi to, o co je prosimy. Zebrane punkty dziecko może wymienić na nagrodę np. w postaci smakołyków, nagrodę rzeczową (np. plastyczna masa piaskowa, kolorowy błyszczący przedmiot) lub wzmocnienie w postaci aktywności (np. puszczanie baniek mydlanych). Najlepiej, aby na początku wzmocnienia docelowe znalazły się na tabliczce żetonowej lub blisko niej (zdjęcie nr 5).

Najważniejszym elementem jest wymiana żetonu na wzmocnienie docelowe. Chodzi o to, by dziecko zwracało uwagę na żeton, gdy jest on przyznawany i wymieniany na nagrodę. Gdy widzimy, że dziecko nauczyło się pracy z systemem żetonowym, zwiększamy liczbę punktów, które dziecko ma zebrać. Pamiętajmy, by liczba zbieranych punktów nie była zbyt duża (maksymalnie 6-10 punktów), ponieważ wysiłek wkładany w ich uzbieranie może być zbyt duży i nieopłacalny, nawet jeśli nagroda docelowa jest atrakcyjna.

Możemy również wprowadzić wzmocnienia docelowe w formie obrazków np. zdjęcie zabawki grającej (zdjęcie nr 6). Z czasem możemy zmieniać wzmocnienia docelowe specyficzne (tj. zdjęcie konkretnych przedmiotów czy aktywności) na wzmocnienia docelowe niespecyficzne (np. napis PRZERWA lub ZABAWA). Jest to pomocne zwłaszcza u dzieci, które mają tendencje do zmiany preferencji dotyczącej nagrody w czasie uczenia się. Jeśli wprowadzimy wzmocnienie docelowe niespecyficzne, dziecko będzie mogło wybrać, to co jest dla niego atrakcyjne w momencie zakończenia nauki.

Należy pamiętać o wycofywaniu gospodarki żetonowej, gdy pożądane zachowania stają się częścią repertuaru reakcji dziecka (tj. są wyuczone) lub gdy spotkają się z naturalnie występującymi konsekwencjami (np. gra w piłkę dla samej przyjemności gry) i nie są potrzebne już dodatkowe wzmocnienia. Należy to czynić stopniowo, najpierw zmieniając jej formę (np. narysowana tabelka zamiast plastikowej tabliczki), a potem liczbę żetonów (uczymy dziecko „zbierać” nagrody symboliczne przez jakiś czas np. jeśli siedzi spokojnie razem z grupą przedszkolną podczas zajęć dydaktycznych prze 5 min. otrzymuje punkt, potem wydłużamy czas do 10 lub 15 min. W tym samym czasie dziecko otrzymuje już tylko pięć żetonów, a nie tak jak do tej pory np. osiem).

Wprowadzając gospodarkę żetonową musimy zadać sobie pytanie: Jakie zachowanie chcemy zmienić. Najlepiej wybierać zachowania, które mają wartość w sytuacjach naturalnych. W moim przypadku zachowaniem, które chciałam zmienić u wychowanka, było siedzenie w kole na dywanie razem z grupą przedszkolną na zajęciach dydaktycznych. Chciałam, by dziecko siedziało w siadzie skrzyżnym obok swoich rówieśników i zachowywało milczenie w sytuacjach, kiedy było to oczekiwane. Nadmienię, iż chłopiec przejawiał nadaktywność psychoruchową i pojawiał się śmiech nieadekwatny do sytuacji.

Jeśli zdecydowaliśmy, jakie zachowanie chcemy wzmacniać, należy wybrać odpowiedni żeton do wymiany w tym konkretnym miejscu. Żetony są wymieniane na przedmiot lub czynność stanowiącą nagrodę dla danego dziecka. Wzmocnieniem dla mojego wychowanka za siedzenie w kole na dywanie razem z rówieśnikami na zajęciach dydaktycznych i zachowywanie milczenia, były na samym początku wzmocnienia pierwotne (kawałki czekolady), które bezpośrednio dawałam chłopcu za prezentowanie pożądanego zachowania. Z czasem wzmocnienie docelowe umieściłam na zdjęciu i chłopiec za zebrane punkty mógł pobawić się w suchym basenie z piłkami znajdującym się na terenie przedszkola (zdjęcie nr 7).

Przy wyborze odpowiednich żetonów należy przestrzegać pewnych reguł:

  • żetony muszą być łatwo dostępne, czyli muszą być przedmiotami lub symbolami dostępnymi natychmiast,
  • muszą być widoczne dla dziecka tak, by dziecko było w stanie zobaczyć i policzyć wartość żetonów,
  • żetony muszą być łatwe do stosowania – tzn. osoba przyznająca żetony musi je mieć cały czas pod ręką; wzmocnienie powinno nastąpić zaraz po wystąpieniu pożądanego zachowania, dlatego osoba przydzielająca wzmocnienie, nie może tracić czasu na ich szukanie.

Kolejnym ważnym krokiem jest zaplanowanie systemu wymiany. Trzeba określić, jakie zachowanie jest wymagane do otrzymania żetonu czy żetonów. W pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym często wykorzystuję obrazki lub zdjęcia. Chcąc, by mój wychowanek zachowywał się cicho podczas zajęć dydaktycznych, użyłam obrazka (chłopiec z palcem na ustach), tak by zrozumiał jakiego zachowania od niego oczekuję, zrobiłam też mu zdjęcie jak siedzi w siadzie skrzyżnym z rękami na kolanach (zdjęcie nr 8).

O czym jeszcze należy pamiętać stosując system żetonowy?

  • Nie używamy punktów negatywnych, np. smutna buzia za złe zachowanie, wesoła za dobre zachowanie. Taki system dla dzieci z autyzmem jest niezrozumiały, ponieważ nie rozumieją one symboliki oznaczeń. Co więcej – kiedy nauczyciel przyznaje kilka buziek smutnych za niepoprawne zachowanie, z punktu widzenia dziecka liczba punktów rośnie. Warto pamiętać, że dziecko ze spektrum nie jest wstanie wyciągać wniosków z własnego zachowania. Jeśli dziecko podczas zajęć dydaktycznych razem z grupą śmieje się nieadekwatnie do sytuacji, to przyznanie mu za to smutnej buźki nie jest dla niego dobrą informacją zwrotną. Dziecko nadal nie wie, jak należy się zachować podczas zajęć z grupą, ponieważ nie rozumie znaczenia symbolicznego smutnej buźki, może nawet uznać, że śmianie się podczas zajęć dostarcza mu punktów, których warto mieć dużo.
  • Nie odbieramy raz przyznanych punktów bez względu na zachowanie dziecka. W przeciwnym razie dziecko uzna swój wysiłek za niewiele warty, skoro inne okoliczności mogą pozbawić je nagrody.
  • Za pojawienie się pożądanego zachowania ujętego w zasadzie, należy przyznać punkty niezależnie od tego, jak dziecko zachowuje się w innych sytuacjach.
  • Nie można odebrać raz przyznanej nagrody za zebranie określonej liczby żetonów.
  • Nagrody muszą być dostosowane do wieku, zainteresowań i zapotrzebowania dziecka,

System żetonowy – przykłady zastosowania:

  • gdy chcemy wykształcić w dziecku nawyk wykonywania konkretnego obowiązku (sprzątanie zabawek, mycie zębów, grzeczne siedzenie przy stole);
  • gdy chcemy zmotywować dziecko do nauki potrzebnych umiejętności (kolorowanie, wiązanie sznurówek, dzielenie się swoimi rzeczami);
  • gdy chcemy zniwelować konkretne niewłaściwe zachowanie (rozrzucanie zabawek, niewłaściwe zachowanie przy stole, bicie rówieśników, zabieranie zabawek, wybuchy złości);
  • gdy chcemy wzmocnić motywację dziecka do ogólnego posłuszeństwa i zamiast straszenia go karą – motywujemy nagrodą.
Bibliografia:
  • M. Suchowierska, P. Ostaszewski, P. Bąbel – Terapia behawioralna dzieci z autyzmem – teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania, GWP, Sopot 2012 r.
  • R. Vance Hall i Marilyn L. Hall – Jak stosować wzmocnienia – seria: Jak kierować zachowaniem SPOA, Gdańsk 2000 r.
  • Teodor Ayllon – Jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy – seria: Jak kierować zachowaniem SPOA, Gdańsk 2000 r.
  • Anna Krauze – Dziecko z całościowymi zaburzeniami rozwoju – autyzm,
  • Dziecko z autyzmem i zespołem Aspergera w przedszkolu i w domu, Forum Media Polska, Poznań 2017 r.

Autor: Aneta Bujak-Duma – nauczyciel specjalista pracujący w przedszkolu z oddziałami integracyjnymi – Czytelniczka Portalu

Bookmark the permalink.

Zbliżające się szkolenia online w naszej akredytowanej placówce doskonalenia nauczycieli:

Dodaj komentarz