dr Anna Budzińska

Kontrakt jest umową pomiędzy uczniem a terapeutą, która musi zostać zawarta tuż przed wykonaniem danej czynności lub zadania. Kontrakt behawioralny jasno określa, co dziecko musi zrobić, aby otrzymać wybraną nagrodę (Budzińska i Wójcik, 2010).

Zauważ, że w codziennym życiu nauczyciele i rodzice często zawierają umowę z dzieckiem, mówiąc, że kiedy posprząta zabawki, będzie mogło obejrzeć bajkę, a gdy odrobi pracę domową, będzie mogło wyjść na rower. Jest to naturalny sposób, w jaki dorośli przekazują swoje oczekiwania i określają zasady otrzymania nagrody. Takie zależności trudno objaśnić dzieciom z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W tym celu stosuje się właśnie kontrakty behawioralne. Aby ułatwić dziecku zrozumienie treści kontraktu, jednocześnie z ustnym objaśnieniem prezentuje się formę graficzną. W kontrakcie należy sprecyzować dwie rzeczy, a mianowicie zachowanie i wzmocnienia.

Zachowanie musi zostać opisane i przedstawione w taki sposób, aby dziecko wiedziało, jakie są oczekiwania osoby umawiającej się z nim – aby zrozumiało, co ma zrobić, by otrzymać nagrodę. Sposób ustnego objaśnienia zachowania i rodzaj graficznej prezentacji zależą od poziomu funkcjonowania dziecka. Inaczej będzie wyglądał kontrakt dla ucznia, który dopiero się zapoznaje z tą formą nagradzania, a inaczej dla takiego, który dobrze rozumie polecenia i umie czytać.

Kontrakty behawioralne mogą być wprowadzane niezależnie od żetonowego systemu wzmocnień. Często są wykorzystywane w sytuacjach, w których stosowanie żetonów jest trudne lub wręcz niemożliwe.

Jak wygląda kontrakt behawioralny?

Na wierzchniej stronie kontraktu znajduje się opis lub inne graficzne przedstawienie uczonego zachowania, a pod nim rzep, do którego dziecko przyczepia wybrane zdjęcie nagrody lub jej nazwę (zob. fotografia 22). Pamiętaj, by w kontrakcie używać pozytywnych sformułowań, które jasno określają właściwe zachowanie. Nie pisz więc: „Nie krzyczę”, tylko: „ Jestem cicho”.

Na spodniej stronie kontraktu mogą znajdować się małe symbole nagród, gdyż – jak już wspominałam – drugim niezbędnym elementem kontraktu behawioralnego są wzmocnienia. Oprócz umówienia się ustnie na jakąś nagrodę musimy ją przedstawić w formie graficznej, na przykład używając małego zdjęcia lub napisu (zob. fotografia 23).

Do wzmacniania pożądanego zachowania opisanego w kontrakcie należy wykorzystywać nagrody z ustalonej wcześniej listy wzmocnień. Mogą to być te same nagrody, które stosujemy przy żetonowym systemie wzmocnień, korzystając z tablicy wyboru nagród. Podczas kształtowania zachowań za pomocą kontraktów behawioralnych można też używać nagród zarezerwowanych tylko do wzmacniania danego zachowania. Przy użyciu kontraktu możemy na przykład uczyć zachowań, które są dla dziecka szczególnie trudne, choćby korzystania z toalety (zob. fotografia 24). W takim przypadku warto zastosować wyjątkowo atrakcyjne nagrody, które będą wykorzystywane do kształtowania tylko tej umiejętności. Za skorzystanie z toalety możemy podać dziecku ulubione chrupki, zarezerwowane wyłącznie na tę sytuację. Ważne, by dziecko nie mogło ich dostać podczas wykonywania innych zadań w ciągu dnia ani też w czasie wolnym od nauki.

Jak wprowadzać kontrakt behawioralny?

Kiedy wybierzesz zachowanie docelowe, które ma być kształtowane za pomocą tej metody, i przedstawisz je w formie graficznej, a z drugiej strony kontraktu za pomocą rzepów przyczepisz małe zdjęcia lub nazwy nagród, przed rozpoczęciem zadania podchodzisz do dziecka i mówisz na przykład: „Kubusiu, zobacz, jak ładnie pokolorujesz ” – tu przerywasz i pokazujesz symbol rysowania na kontrakcie. Następnie, pokazując dziecku zdjęcia nagród z drugiej strony kontraktu, mówisz: „Co będziesz wtedy chciał w nagrodę?” (zob. fotografia 25).

Jeśli to konieczne, podpowiadasz manualnie dziecku, by wybrało zdjęcie nagrody i przyczepiło je na wierzchniej stronie kontraktu, po czym entuzjastycznie chwalisz dokonanie wyboru, po czym przechodzisz do zadania. Kontrakt powinien zostać odłożony na stolik, w zasięgu wzroku dziecka.

W razie konieczności stosujesz podpowiedź manualną także w trakcie realizacji samego zadania. Po jego zakończeniu również manualnie podpowiadasz dziecku, by patrząc na ciebie, podało omówiony wcześniej kontrakt. Odbierasz kontrakt od dziecka i chwalisz konkretne zachowanie: „Pięknie pokolorowałeś”, jednocześnie pokazując graficzne symbole rysowania. Następnie dodajesz: „W nagrodę możesz pobawić się autem”, wskazując symbol samochodu (zob. fotografia 26). Potem podajesz dziecku wybraną zabawkę.

Oczywiście wszystko to są przykłady. Rodzaj zapisu na kontrakcie i to, od czego zaczniesz wprowadzanie pierwszego kontraktu, zależą od poziomu funkcjonowania danego dziecka oraz od jego indywidualnych potrzeb.

Od jakich zadań najlepiej zacząć, wprowadzając pierwszy kontrakt behawioralny?

Powinny to być zadania proste, krótkie i już wcześniej opanowane przez dziecko. Początkowo celem nie jest uczenie zachowań deficytowych, tylko zrozumienie samej zasady działania kontraktu behawioralnego. Zależy nam na tym, by dziecko połączyło kontrakt z czymś nietrudnym i przyjemnym, więc nagrodę musimy podać szybko po wspólnym omówieniu tegoż kontraktu. Właśnie dlatego samo zadanie musi być naprawdę bardzo krótkie. Dzięki temu dziecko zrozumie zasadę działania kontraktu behawioralnego i odniesie sukces.

Na początek wprowadź kontrakt behawioralny podczas terapii indywidualnej. Gdy dziecko będzie robiło postępy, wówczas możesz stopniowo wydłużać czas trwania zadania, przechodzić do nowych, coraz trudniejszych ćwiczeń oraz wprowadzać kontrakt podczas różnych innych zajęć zarówno indywidualnych, jak i w grupie rówieśniczej.

Kontrakt behawioralny może być stosowany do nagradzania różnych zachowań, bez względu na to, jakiej techniki uczenia używasz do ich kształtowania. Za jego pomocą można na przykład rozwijać umiejętność słuchania tekstu czytanego przez nauczyciela. W takiej sytuacji nauczyciel przed rozpoczęciem zadania pokazuje dziecku przygotowany wcześniej kontrakt w formie pisemnej i obrazkowej oraz mówi: „Kubusiu, jeśli będziesz pięknie słuchał historyjki [tu może przerwać i pokazać symbol książki], to co chciałbyś dostać w nagrodę (w tym momencie pokazuje symbole nagród z drugiej strony kontraktu)”?

Dziecko wybiera zdjęcie nagrody oraz przyczepia je na pierwszej stronie kontraktu pod opisem i graficznym obrazem zadania. Nauczyciel może skomentować wybór: „Jeśli będziesz pięknie słuchał, to będziesz mógł poskakać na trampolinie”. Następnie przechodzi do zadania, czyli kładzie kontrakt w miejscu widocznym dla dziecka i przez bardzo krótki czas czyta historyjkę.

Jeżeli dziecko ładnie siedziało i nie wstawało z dywanu, to natychmiast po zakończeniu czytania nauczyciel powinien wziąć kontrakt do ręki i entuzjastycznie udzielić pochwały konkretnego zachowania, mówiąc na przykład: „Pięknie słuchałeś historyjki”, wskazując jednocześnie symbol czynności. Następnie powinien szybko dodać, wskazując zdjęcie nagrody: „I teraz będzie w nagrodę trampolina”. W tym momencie dziecko może się pobawić.

W miarę jak dziecko robi postępy, stopniowo wydłużamy czas trwania zadania – w powyższym przykładzie jest nim właściwe słuchanie historyjki.

Z czasem takie kontrakty mogą być stosowane na podobnych zajęciach w małej grupie, a potem podczas zajęć w przedszkolu i na lekcji w szkole.

Kontrakty można również wykorzystywać do rozwijania umiejętności samoobsługowych, takich jak sprzątanie zabawek. W takim przypadku, podobnie jak w poprzednim przykładzie, zacznij od bardzo krótkiego zadania. Na początek wybierz na przykład odłożenie trzech zabawek na półkę. Możesz zamodelować właściwą reakcję, czyli pokazać dziecku, jak ma wykonać zadanie. Następnie odczytaj kontrakt: „Jeśli ładnie posprzątasz, to co byś chciał w nagrodę?” i pozwól dziecku wybrać nagrodę ze zdjęć przyczepionych z drugiej strony kontraktu. Gdy uczeń wykona polecenie poprawnie, wówczas pokaż mu kontrakt i powiedz: „Fantastycznie posprzątałeś zabawki i dostaniesz w nagrodę…” – wskazując wybrane wcześniej zdjęcie. Kolejnym etapem tego ćwiczenia może być na przykład zwiększenie liczby zabawek, które dziecko ma poukładać na półkach.

Co zrobić, jeśli mimo zastosowania podpowiedzi i przypomnienia zasad zawartych w kontrakcie dziecko nie zachowuje się zgodnie z umową?

Odpowiedź jest jedna: w takiej sytuacji dziecko nie może otrzymać nagrody. Trzeba jak najszybciej stworzyć ponowną sytuację uczenia, zmniejszając stopień trudności, skracając czas trwania zadania. Ponowne uczenie należy przeprowadzić w taki sposób, by dziecko jak najszybciej odniosło sukces.

Pamiętaj, że kontrakty behawioralne można wykorzystać do rozwijania wielu sfer deficytowych. Za ich pomocą można kształtować rozumienie mowy, mowę czynną, naśladowanie, samodzielność i zachowania społeczne. Ten sposób wzmacniania jest szczególnie przydatny podczas zajęć grupowych w przedszkolu lub w szkole oraz w różnych codziennych sytuacjach.

W następnym rozdziale przedstawię kilka ogólnych wskazówek, o których należy pamiętać, jeśli działania terapeutyczne mają przynieść pożądane rezultaty. Na rezultaty prowadzonej terapii wpływa bowiem nie tylko wybór nagród, ale również sposób ich weryfikacji i podawania.

Autor: Anna Budzińska – doktor psychologii, terapeuta, superwizor, dyrektor Instytutu Wspomagania Rozwoju Dziecka w Gdańsku

Fragment książki dr Anny Budzińskiej Skuteczna terapia dziecka z autyzmem. Praktyczny poradnik dla terapeutów i rodziców, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2020