„Pracą dziecka jest zabawa. Dzieci uczą się poprzez wszystko, co robią”

Carolyn Hooper

Rola zabawy w rozwoju dziecka jest nieoceniona. Zabawa jest bowiem żywiołem dziecka i ulubioną formą spędzania czasu. To najskuteczniejszy sposób rozwijania własnej aktywności, wzbogacania dziecięcej wyobraźni oraz nabywania i doskonalenia wielu nowych umiejętności. Podczas zabawy dzieci uczą się reguł społecznych, tak ważnych dla przyszłego funkcjonowania pośród ludzi.

Brak zabawy lub jej specyficzny charakter jest jednym z charakterystycznych objawów autyzmu. Autyści nie potrafią bawić się tak, jak rówieśnicy. Ich zabawa jest schematyczna, oparta na znanym scenariuszu i zazwyczaj odbywa się w samotności. Nie ma w niej udawania i wykorzystania symboli. Dzieci te nie są zainteresowane działaniami, w których trzeba kogoś naśladować, np. w piosenkach z pokazywaniem, gdyż tego nie potrafią. Zdolność do naśladowania jest natomiast niezwykle istotna w codziennym funkcjonowaniu. Dzięki niej dziecko nabywa nowe doświadczenia, a także uczy się mówić.

Niezwykle ważne więc jest, aby rozwijać u dzieci z autyzmem zdolność do zabawy i uczyć je tego, jak się bawić.

Zasady treningu zabawy:

• Przygotowanie otoczenia – dziecko z autyzmem ma trudności z wyodrębnieniem istotnych elementów z otoczenia, często jego uwagę przyciągają wyraźne barwy, faktury lub dźwięki przedmiotów. Przygotowując się do treningu zabawy, przedmioty należy uporządkować, a potrzebne do danej zabawy akcesoria umieścić w jednym pudełku lub worku. Zwróćmy również uwagę na ograniczoną liczbę używanych w danej zabawie przedmiotów.
• Przygotowanie przestrzeni do zabawy – porządkując pokój dziecka (dzieląc zabawki według rodzaju i umieszczając je we właściwych pojemnikach) zmniejszymy ryzyko rozproszenia jego uwagi, a zwiększymy szanse na zwrócenie jej na proponowaną zabawę. W pomieszczeniu wolnym od zakłócających bodźców (np. włączony telewizor, radio), siadamy z dzieckiem, pokazując mu pudełko z przedmiotami. Zawsze należy pamiętać, aby wykorzystać ten moment na ukierunkowanie uwagi dziecka na siebie i prezentowane zabawki. Pokazujemy i nazywamy: „Zobacz, co mam?”, „Popatrz na mnie, pokażę ci, co będziemy robić”
• Zachowanie dorosłego – aby nauczyć dziecko z autyzmem zabawy, trzeba wykazać się cierpliwością i elastycznością. To, że dziecko podczas pierwszej próby zabawy nie chce jej podjąć lub bawi się bardzo krótko, nie oznacza, że nie polubi danej zabawy lub, że nie jest ona dla niego odpowiednia. Warto wrócić do niej następnego dnia – po kilku lub kilkunastu próbach może okazać się, że dziecko chętnie bierze w niej udział.

Sesje treningu zabawy powinny być krótkie, ale regularne. Wiele zabaw dorosłego z małym dzieckiem opiera się na zaskoczeniu – podczas powtarzania znanego dziecku schematu nagle coś się zmienia i dzieje się coś nieprzewidzianego. Warto ten element zaciekawienia wykorzystać w zabawie z dzieckiem z autyzmem i tak kształtować jej przebieg, aby budować atmosferę zaciekawienia i oczekiwania. Jednym ze sposobów wywołania aktywności i zaangażowania dziecka jest przerywanie ulubionej zabawy (jak gdyby zawieszanie jej na chwilę) i kontynuowanie jej po jego reakcji będącej zachętą do dalszego działania.

Każde dziecko ma swoje ulubione zabawy – czasem jest to podrzucanie, turlanie, kiedy indziej puszczanie mydlanych baniek albo budowanie i burzenie wieży z klocków. Wiele dzieci lubi też różne układanki i klocki, a także oglądanie książeczek. Jeśli początkowo nie udaje się znaleźć takich zabaw, w które dziecko będzie chciało się włączyć, można zacząć od przyłączenia się do jego stereotypowej aktywności (naśladując ją). Po pewnym czasie proponujemy dziecku niewielką zmianę – być może uda się wywołać zainteresowanie dziecka. Szukając pomysłu, jak je zaangażować w interakcję, warto uważnie obserwować jego zachowanie i w nim znaleźć podpowiedź dotyczącą tego, co dziecko chętnie robi.

Współdziałaniu ze strony dziecka sprzyja przestrzeganie zasady niezmieniania tematu zabawy tak długo, jak długo dziecko jest w nią zaangażowane.

Dla większości dzieci fascynujące i atrakcyjne są zabawki dostarczające wrażeń sensorycznych: dzwoniące, grzechoczące i świecące. Można je z powodzeniem wykorzystać, pamiętając jednak o tym, żeby nie obciążać dziecka nadmiarem stymulacji, a także aby podczas tej zabawy angażować je w interakcję.

Warto uczyć dziecko zmiany kolejności w zabawie, ponieważ umiejętność ta jest potrzebna w wielu grach i innych sytuacjach społecznych. Rozwijaniu tej umiejętności pomaga na przykład karmienie się nawzajem, służą temu także proste gry wymagające naprzemiennego udziału – od turlania do siebie piłki po rozmaite gry planszowe lub układanie na zmianę puzzli, które dziecko dobrze zna.

Podczas zabawy możemy też uczyć naśladowania. Siadamy z dzieckiem na podłodze z dwoma takimi samymi zestawami zabawek (np. filiżanką, imbrykiem i lalką), skupiamy na sobie uwagę dziecka i pokazujemy, co można zrobić z zabawkami. Następnie prosimy dziecko, aby zrobiło to samo (w tym czasie można także powoli pokazywać, jak nalewać na niby herbatę do filiżanki, a następnie poić lalkę). Taki sposób pracy z dzieckiem jest bardziej efektywny niż tylko pokazanie mu zabawy. Ważny jest nawet najmniejszy postęp dokonany przez dziecko. Sukcesem będzie na przykład, jeśli zacznie ono obserwować aktywność partnera, nawet gdy nie będzie jej początkowo naśladowało.

Psychologia posiłkuje się pewnym podziałem zabaw, które można zaobserwować w relacjach z dziećmi. Są one zależne od wieku i społecznych predyspozycji. Warto o tym pamiętać planując swoją pracę z dziećmi, również tymi ze spektrum autyzmu.

Zabawa samotna – to najprostsza forma zabawy, charakterystyczna dla wieku niemowlęcego i poniemowlęcego, dzięki której dziecko poznaje świat wokół siebie. Każda rzecz w otoczeniu dziecka jest dla niego nowa i dostarcza mu tak wiele bodźców, że nie szuka ich wśród rówieśników, interesuje się tylko sobą.

Zabawa równoległa – maluch nie wchodzi jeszcze zbytnio w relacje z innymi dziećmi. Bawią się one obok siebie bacznie się jednak obserwując. Na początku wieku przedszkolnego (2,5 r. ż. – 3,5 r. ż.) dzieci nie potrafią jeszcze ze sobą współpracować, ale bardzo chętnie naśladują się nawzajem. Lubią swoje towarzystwo i z fascynacją uczą się nowych rzeczy od innych. Wtedy właśnie możemy zauważyć dwulatka, który powtarza to, co robi starszy brat i chodzi za nim krok w krok.

Zabawa wspólna – pojawia się wówczas, kiedy dzieci bawią się w tym samym czasie tymi samymi zabawkami. Tu zaczyna się współpraca i współdziałanie oraz wspaniała nauka komunikacji i dzielenia się.

Zabawa zespołowa – to najwyższa forma dziecięcych zabaw (przypada ona na 5, 6 r. ż.). Tu widać współdziałanie, przestrzeganie zasad zabawy i pracę w zespole. Dzieci potrafią podzielić się na grupy, trzymać się reguł, a w przypadku jakiegoś konfliktu potrafią tak przekształcić zabawę, aby nadal się w nią bawić. Na tym etapie obserwujemy wspaniałe myślenie młodych ludzi.

Podczas uczenia zabawy, grupa rówieśników odgrywa ważną rolę. Nawet prosta zabawa w grupie dwuosobowej uczy współpracy i czekania na swoją kolej.

Jakie zabawy wybierać dla dzieci z autyzmem?

• Zabawy jasne i proste, mające początek i koniec
• Układanki, wieże z klocków, puzzle
• Zabawy z użyciem lalek, zwierząt
• Proste gry planszowe (typu: chińczyk, wyścig, grzybobranie)
• Zabawy grupowe, np. stary niedźwiedź, pająk.

Podstawowe zasady postępowania wobec dzieci z autyzmem:

• Zachęcaj dziecko do kontaktu wzrokowego, dopiero potem kieruj informację lub polecenie
• Polecenia formułuj prosto i pozytywnie
• Wymagaj tylko tego, co dziecko potrafi i jest w stanie zrobić, odpowiednio do normy rozwojowej
• Ucząc dziecko, podawaj konkretne przykłady
• Obserwuj zachowanie dziecka – odczytuj jego potrzeby z mowy ciała
• Często wzmacniaj pozytywnie – chwal i nagradzaj
• Nowych zachowań ucz metodą „małych kroków”
• Generalizuj – ćwicz umiejętności w różnych sytuacjach, z użyciem innych przedmiotów i z pomocą/za pośrednictwem innych osób.

Nauka zabawy daje dziecku z autyzmem szansę na stymulującą aktywność wspierającą terapię. Przygotowuje je do samodzielnego spędzania czasu wolnego, tak aby jego własna zabawa służyła jego rozwojowi. Jest również alternatywą do biernego patrzenia w monitor telewizora, tabletu czy telefonu. Stwarza możliwość nawiązania bliższych relacji z autystycznym dzieckiem.

Źródła:

• Pisula Ewa, Autyzm – przyczyny, symptomy, terapia
• Sabik Magdalena, Szczypczyk Anna, Zabawy dla dzieci z autyzmem – publikacja zawiera zestaw ciekawych zabaw terapeutycznych dla dzieci z autyzmem

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli