„Nic nie jest szczególnie trudne do zrobienia, jeśli tylko rozłożyć to na etapy”

Henry Ford

Każde dziecko potrzebuje rutyny, aby móc rozwijać się prawidłowo. Schematy działania i przewidywalność tego, co ma nastąpić, wprowadzają bowiem w życie niezbędne poczucie bezpieczeństwa i komfortu psychicznego. Znajomość zachowań i zdarzeń sprawia, że zarówno maluch, jak i dziecko w wieku szkolnym, lepiej koncentruje się na wykonywanym zadaniu i szybciej osiąga sukces. Wypracowana rutyna i plany aktywności zapewniają dziecku poczucie stałości oraz porządkują jego przestrzeń. Pozwalają nabywać nowe umiejętności, poznawać otaczający świat i czuć się w nim dobrze.

Jasny plan działania jest ważny w nauce samodzielności dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Szczególnie przydaje się we wspieraniu rozwoju dzieci ze spektrum autyzmu. Postrzeganie rzeczywistości przez osoby z autyzmem różni się od doświadczeń osób neurotypowych. Niezwykle trudno jest im funkcjonować, kiedy każdy dzień atakuje nadmiarem bodźców, niezrozumiałych komunikatów oraz zdarzeń, których nie sposób przewidzieć.

Wydaje się, że nasz świat nie przystaje do schematów myślenia osób o zaburzonym rozwoju. Budzi w nich ciągłe napięcie i stres. Czynności rutynowe oraz pewna stałość pomagają dzieciom ze spektrum autyzmu porządkować otoczenie i czynić je bardziej przyjaznym. Rutyny bywają też kłopotliwe. Szczególnie w sytuacji, gdy ktoś próbuje je zmienić, np. wybierze inną niż zawsze drogę do przedszkola, bez uprzedzenia zamieni dotychczasową salę lekcyjną na inną, nieopatrznie przestawi kubek do mycia zębów, zaserwuje na obiad naleśniki z dżemem truskawkowym, a nie z dżemem morelowym itp.

I tak, gdy zadanie, wydarzenie, sytuacja społeczna lub zachowanie stwarza trudności, z pomocą przychodzi zastosowanie pomocy wizualnych. Mogą one przybierać formę obrazkowych instrukcji, napisów informujących o przeznaczeniu danego przedmiotu lub spisanych instrukcji postępowania.

Grafiki wizualne mogą zmieniać zachowanie. Stosowanie ich poprawia uwagę, obniża poziom lęku i rozbudowuje umiejętność komunikacji. Konsekwentne posługiwanie się grafikami zapewnia osobie z autyzmem sposób, dzięki któremu będzie mogła przetłumaczyć sobie otaczający ją świat i go zinterpretować. Podpowiedzi wzrokowe są dla autystów niezwykle pomocne ze względu na doświadczane trudności z przetwarzaniem bodźców słuchowych oraz rozumieniem informacji przekazywanych werbalnie.

Wprowadzając plan aktywności u małego dziecka, oznaczamy miejsca ważnych dla niego przedmiotów oraz układamy indywidualny plan określonych aktywności, a nawet plan całego dnia.

Plan aktywności jest to zestaw wskazówek w postaci zdjęć, obrazków czy napisów, który odsyła osobę do sekwencji różnych zadań bądź czynności.

Wszystkie wskazówki zawarte w planie dnia służą temu, by dziecko po ukończeniu jednego zadania samodzielnie znajdywało kolejne. Tym samym, aby nauczyło się wykonywać ciągi czynności, właściwie spędzać wolny czas, inicjować rozmowę i dokonywać wyboru. Dzięki planom aktywności dziecko staje się samodzielne – uczy się poruszania po pomieszczeniach, znajdowania potrzebnych pomocy edukacyjnych czy przedmiotów i odkładania ich na miejsce oraz podchodzenia do osób, z którymi ma wykonać zadanie, porozmawiać czy pobawić się.

Plan dnia ma dziecku pomagać. Powinien więc być dostosowany do jego wieku i poziomu funkcjonowania.

Wprowadzając do życia dziecka plan aktywności, musimy pochylić się nie tylko nad jego ograniczeniami i problemami. Istotne jest, aby poszukać w dziecku umiejętności i mocnych stron. Warto zastanowić się, jakie zabawy lubi, co już potrafi robić oraz co na niego wpływa motywująco. Dziecko szybciej osiągnie sukces, jeżeli trudne zadanie podzielimy na etapy i przepleciemy je aktywnościami, z którymi dobrze sobie radzi.

Ucząc dziecko korzystania z planów aktywności, należy pamiętać o stosowaniu nagród.

Nagradzamy dziecko nawet za najdrobniejsze pozytywne zachowanie. Chwalimy je oraz mówimy, jak bardzo jesteśmy z niego dumni. Nagrody muszą mieć dla dziecka określone znaczenie (np. otrzymanie ulubionej naklejki) i powinny być wręczane natychmiast. Nagrody pomagają zasygnalizować dziecku zadowolenie opiekuna i zakomunikować mu, jakie są oczekiwania dorosłego.

Oznaczenia w postaci symboli czy zdjęć są potrzebne do tego, aby dziecko samo umiało znaleźć pomieszczenia, przedmioty i zabawki konieczne do wykonania określonych zadań. Zatem na wszystkie koszyki z zabawkami dziecka, szafki z jego ubraniami czy półki z książeczkami lub przyborami edukacyjnymi przyklejamy symbol przedmiotu, który się w tym miejscu znajduje. Identyczny symbol wykorzystujemy tworząc indywidualne plany aktywności. Na początku symbole muszą być bardzo wyraźne i różnić się od siebie, aby ich dziecko nie myliło. Należy zaznaczyć, że pierwszy wprowadzany plan aktywności ma być krótki. Wskazane jest również, aby zawierał atrakcyjne dla dziecka czynności.

Jak zrobić plan aktywności?

1. Przyklej symbole na środku jednokolorowych kartek formatu A5, te zaś umieść w koszulkach.
2. Do każdej koszulki przyklej za pomocą rzepów symbol identyczny z tym, który jest przyklejony na kartce. Symbole zalaminuj – w ten sposób nie ulegną szybkiemu zniszczeniu.
3. Koszulki z przygotowanymi symbolami wepnij do segregatora.
4. Takie same symbole przyklej za pomocą rzepów do koszyków lub segregatorów, z których korzysta dziecko.
5. Do koszyków bądź segregatorów włóż kolejno pomoce do wszystkich zadań, których dziecko będzie się uczyć.
6. Naucz dziecko, aby dopasowało przedmiot z segregatora do przedmiotu z koszyka. Przykład: dziecko chce układać puzzle: odrywa symbol puzzli z segregatora, szuka koszyka z puzzlami i przykleja do niego oderwany symbol. Następnie dziecko wyjmuje z koszyka puzzle, przenosi na stolik i układa je. Po wykonaniu zadania odnosi puzzle do koszyka, odrywa z niego symbol, a następnie z powrotem przykleja go do kartki w segregatorze.
7. Po wykonaniu jednego zadania dziecko odwraca kartkę w segregatorze i odrywając kolejny symbol (np. kredek), przechodzi do kolejnego zadania (np. kolorowania obrazka). Z każdym kolejnym zadaniem postępuj tak samo.
8. Pamiętaj, że pierwsza kartka w planie powinna być czysta, a ostatnia musi zawierać symbol końca, będący dla dziecka sygnałem do otrzymania nagrody za wykonanie zadania.

Przygotowując dla dziecka plan całego dnia, należy uwzględnić w segregatorze symbole lub zdjęcia odsyłające do zadań uczących samoobsługi, np. zdjęcie kurtki mogące stanowić wskazówkę dla dziecka do rozpoczęcia nauki ubierania się. Na kilku kartkach umieszczamy również zdjęcia miejsca, w których dziecko spędza przerwy – tak zwanego kącika zabaw. Wszystkie kartki ze zdjęciami wkładamy do planu dnia dziecka. Można użyć kartek o różnych kolorach, aby oznaczyć różne formy aktywności, np. żółtych do zadań edukacyjnych, a zielonych do zabaw. Zachęcając dziecko do aktywności w ciągu całego planu dnia, należy przeplatać wprowadzane umiejętności nagrodami i już opanowanymi zadaniami. Dzięki temu dziecko będzie chętniej wracało do planu dnia. W planie dnia nie należy zapominać, aby co kilka dni zmieniać kolejność zadań.  

Podczas nauki posługiwania się planem, czyli wykonywania sekwencji czynności, nigdy nie wydaje się żadnych poleceń, nie mówi się do dziecka oraz nie chwali się konkretnego zachowania. Jedynie przed rozpoczęciem realizacji planu można powiedzieć: „Sprawdź plan” lub „Zobacz, co będziesz dzisiaj robić”. Dopiero podczas realizacji zadań zawartych w samym planie dnia, zwracamy się do dziecka tyle razy, ile wymaga tego zadanie. Sygnałem powrotu do planu w ciągu całego dnia ma być dla dziecka wyłącznie koniec jakiejś czynności czy zadania, a nie polecenie werbalne. Jeżeli dziecko po zakończeniu ćwiczenia nie podejdzie do planu, należy zastosować jedynie podpowiedź manualną. Tej formy podpowiedzi używa się w przypadku wszystkich wskazówek zawartych w planie.

Dzięki stosowanym rutynom, planom poszczególnych aktywności i planom całego dnia, wprowadzimy stałość i przewidywalność w życiu dziecka, wypracujemy z nim schemat samodzielnego mycia się, korzystania z toalety, zakładania odzieży czy zrobienia dla siebie prostego posiłku. Stosowanie grafiku to umiejętność na całe życie. Każda osoba dorosła korzysta z jakiejś podpowiedzi w postaci listy, notesu, kalendarza, zapisując ważne informacje w telefonie. Osoby z autyzmem nigdy nie należy pozbawiać takiej formy podpowiedzi. Z autyzmem bywają dni dobre i złe. Wszystko, co możemy zrobić, to tylko nad nim pracować, aby sprawić, żeby łatwiej go było kontrolować.

Źródła:

• Beytien Alyson, Autyzm na co dzień
• Budzińska Anna, Skuteczna terapia dziecka z autyzmem
• Leniston Tara, Grounds Rhian, Dom oswojony. Jak stworzyć bezpieczną przestrzeń dla dziecka z ASD

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli