Mowa jest naturalną potrzebą człowieka. Jest jednak trudną sztuką, zwłaszcza u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną i niepełnosprawnościami sprzężonymi, a także u osób z autyzmem czy zespołem Aspergera oraz u osób z dysfunkcjami narządów artykulacyjnych. Narządy artykulacyjne do czynnej mowy przygotowywane są już od pierwszych dni życia. Jednak są dzieci, które już na początkowym etapie swojego życia mają ogromne trudności z prawidłowym funkcjonowaniem swoich narządów artykulacyjnych, a co za tym idzie, z prawidłowym rozwojem procesu mówienia. Mowa intensywnie kształtuje się już w najwcześniejszym okresie dzieciństwa.

Pojęcie mowy obejmuje zarówno czynność mówienia (wypowiadanie myśli, wrażeń, spostrzeżeń), jak i czynność rozumienia kierowanych do osoby komunikatów słownych ze strony innych osób. Mowa werbalna jest tym wyjątkowym darem, który pozwala na przekazywanie wiedzy oraz osiągnięć cywilizacyjnych i indywidualnych innym ludziom żyjącym w danym czasie, pozwala także na dialog międzypokoleniowy.

Na ogół przyjmuje się tezę, że mowa nie jest czynnością wrodzoną, ale nabywaną w trakcie życia, w relacjach społecznych. Jednak badania niektórych psychologów i tzw. koncepcja gramatyki generatywno- transformacyjnej stworzona przez Noama Chomsky’ego wskazują, że pewne struktury językowe są uwarunkowane czynnikami wrodzonymi. Taki wniosek potwierdzają współczesne badania socjolingwistyczne i kulturowe, w ramach których udowodnione jest zarówno biologiczne, jak i społeczne zdeterminowanie rozwoju mowy dźwiękowej.

Komunikacja interpersonalna to wymiana informacji pomiędzy jej uczestnikami. Komunikacja może być zarówno werbalna – rozmowa – słowny przekaz, bądź niewerbalna – mimika, gesty, mowa ciała. Od tego, czy potrafimy się komunikować oraz w jaki sposób to robimy, zależą w dużej mierze nasze relacje społeczne zarówno w rodzinie, środowisku lokalnym, miejscach użyteczności publicznej. Dzięki temu, że potrafimy się skomunikować, czyli wyrazić swoje potrzeby, prośby, przekazać pewne informacje, jesteśmy w stanie dobrze funkcjonować w społeczeństwie. Osoby, u których brak jest mowy czynnej – werbalnej – funkcjonowanie mają znacznie utrudnione. Jeśli dojdzie do tego brak komunikacji niewerbalnej, czyli pozasłownej oraz brak jakiegokolwiek narzędzia ułatwiającego komunikację, sytuacja staje się dla tych osób bardzo trudna, wręcz uniemożliwiająca prawidłowe funkcjonowanie i wchodzenie w role społeczne.

Mowa dzieci z autyzmem jest bardzo różnorodna. Podstawowe deficyty komunikacyjne można podzielić na trzy kategorie: deficyty ilościowe, jakościowe oraz deficyty w pragmatycznym użyciu języka. W grupie deficytów ilościowych znajdują się dzieci, u których mowa nie występuje, nie wykształciła się, jak również dzieci przejawiające szereg opóźnień w rozwoju mowy oraz z mową bardzo ograniczoną. W deficytach jakościowych mieści się echolalia, tworzenie neologizmów, odwracanie zaimków oraz defekty w artykułowaniu. Do ostatniej grupy należą deficyty takie jak: trudności w prowadzeniu dialogu, komunikowaniu się ze środowiskiem rodzinnym i rówieśniczym, niezdolność do symbolicznego używania przedmiotów.

Tabela 1. Deficyty ilościowe, jakościowe oraz pragmatyczne w mowie dziecka z autyzmem.

Najsilniejsze zaburzenia mowy obserwuje się u dzieci od 4 do 6 roku życia. Skorelowane są one z koordynacją wzrokowo-ruchową oraz rozwojem społecznym. Większość mówiących dzieci z autyzmem posiada jednak umiejętność tworzenia wypowiedzi. Często są one wyuczone, kształtowane w trakcie procesu echolalii. Niezależnie od płci, dzieci z autyzmem mają wiele trudności w tworzeniu wypowiedzi uogólnionych, pogrupowanych, co wpływa na brak zrozumienia zależności występujących w środowisku oraz prawidłowego tworzenia wypowiedzi słownych.

Mowa u osób z autyzmem nie ma jednorodnego obrazu. Na jej rozwój wpływa wiele czynników, a jej stan często jest kształtowany w indywidualny sposób. Istotne znaczenie ma wiek, działania ze strony środowiska, rozległość i zasięg zaburzenia istnienia lub brak echolalii, a także intelekt (występowanie lub nie oraz stopień niepełnosprawności intelektualnej).

U osób z autyzmem z zaburzeniami mowy i artykulacji możemy wyodrębnić następujące etapy w pracy logopedycznej:

• ćwiczenia logopedyczne usprawniające narządy artykulacyjne – usprawnianie żuchwy, warg, języka, podniebienia, policzków – ćwiczenia niezbędne do dalszej terapii logopedycznej
• ćwiczenia ortofoniczne (etapy)
  • usprawnianie pracy narządów mowy
  • rozbudzanie ciekawości aktywnością słowną
  • stymulowanie językowych umiejętności
  • nabywanie umiejętności koncentracji uwagi
  • rozwijanie percepcji słuchowej
  • doskonalenie koordynacji słuchowo-ruchowej
  • kształtowanie poczucia rytmu
  • doskonalenie pamięci i rozwijanie wyobraźni
  • wzbogacanie słownictwa
  • zwiększenie możliwości poprawnego i twórczego opanowania języka
  • rozwijanie umiejętności budowania dłuższych wypowiedzi
  • kształtowanie poprawnych form gramatycznych

Aktywności te opierają się na pewnych podstawowych elementach:

• ćwiczenia oddechowe – celem których jest pogłębianie oddechu, wydłużanie fazy wydechowej, nauka prawidłowego gospodarowania oddechem. Dzieci z różnego rodzaju niepełnosprawnościami często płytko oddychają i mówią na wdechu
• ćwiczenia fonacyjne – mają na celu nauczenie prawidłowego posługiwania się głosem. Są to również ćwiczenia emisyjne prowadzące do zniesienia napięcia mięśni krtani i gardła. Dziecko nie powinno piszczeć czy krzyczeć, a wypracowany głos powinien być przyjemny dla ucha
• ćwiczenia logorytmiczne – ćwiczenia pobudzają całe ciało do ruchu, co prowadzi do usprawniania narządów mowy. Polecane są szczególnie tym dzieciom o wysokim napięciu mięśniowym i trudnościami z koordynacją
• ćwiczenia słuchu fonemowego – ich rolą jest przygotowanie do precyzyjnego słyszenia i rozróżniania najmniejszych elementów składowych mowy
• ćwiczenia artykulacyjne – mają na celu przygotowanie narządów do pełnienia odpowiednich funkcji w procesie mówienia, czyli poprawnej artykulacji każdej z głosek. Aby narządy były w pełni, dzieci powinny posiąść umiejętność składania ich w odpowiedni sposób, charakterystyczny dla danej głoski. Początkowo należy ćwiczyć jeden narząd, następnie kolejne, a później należy łączyć ze sobą różne ruchy.

Opis konkretnych, przykładowych ćwiczeń (gier, zabaw).

1. Ćwiczenia logopedyczne:

• cel – wspomaganie nauki prawidłowej artykulacji, rozwijanie motoryki narządów artykulacyjnych
• pomoce – lustro, zdjęcia buziek z wykonywanym zadaniem
• przebieg

Dziecko sadzamy przed lustrem i prezentujemy na sobie prawidłowo wykonane zadanie oraz instrukcję wykonania go. Wspomagamy się zdjęciami buziek z prawidłowo wykonywanym ćwiczeniem.

 Przykładowe instrukcje do ćwiczeń:

1. Otwórz buzię jak najszerzej, jakbyś był u dentysty
2. Zaciśnij zęby i wytrzeszcz je, jakbyś chciał pokazać złość
3. Uśmiechaj się przez dłuższą chwilę, rozciągając usta na boki i nie pokazuj zębów
4. Nabierz powietrza, a następnie powiedz aaaaaaaa przy szeroko otwartych ustach
5. Cmoknij ustami kilka razy, jakbyś chciał przesłać komuś buziaka na odległość
6. Otwórz buzię i policz językiem wszystkie zęby dolne
7. Oblizuj językiem dolną wargę kilka razy, poruszając nim raz w prawo, raz w lewo
8. Napełnij lewy/prawy policzek, jak balon, powietrzem

2. Przykłady ćwiczeń ortofonicznych według stopnia trudności:

Ćwiczenia łatwe:

1. Pląs powitalny (ćwiczenia logorytmiczne)

Cele:

• rozwijanie ogólnej motoryki ciała
• kształtowanie poczucia rytmu
• doskonalenie płynności ruchów w trakcie śpiewu

Pomoce: nagranie muzyczne wyliczanki „Taniec powitalny” wyd. Klanza

Opis ćwiczenia:

Dzieci stoją parami. Wszyscy tańczą i śpiewają: Witam was, witam was, zaczynamy, już czas (dzieci klaszczą naprzemiennie, raz w swoje kolana, raz w ręce osoby stojącej w parze). Jestem ja, jesteś Ty, (pokazują na siebie, na partnera) raz, dwa, trzy (na raz, dwa klaszczą w ręce partnera, na trzy szukają innej osoby do tańca i klaszczą w jej ręce).

Uwagi o realizacji: Jeśli dzieci nie znają jeszcze melodii, można tekst recytować rytmicznie.

2. Jesienne odgłosy zwierząt (rodzaj ćwiczenia – artykulacyjne, słuchowe)

Cele:

• przygotowanie narządów mowy do wykonywania złożonych ruchów artykulacyjnych
• wyczuwanie położenia języka i warg
• rozpoznawanie odgłosów

Pomoce: nie są potrzebne

Opis ćwiczenia:

Jest to ćwiczenie słuchowe – naśladowanie i odgadywanie odgłosów różnych zwierząt. Dzieci siadają w kręgu. Najpierw nauczyciel naśladuje odgłos wybranego zwierzęcia, a dzieci odgadują. Następnie wszyscy razem powtarzają dany odgłos. Dziecko, które jako pierwsze rozpoznało dźwięk, naśladuje kolejny wybrany odgłos. Przykładowe odgłosy:

• pies szczeka: hau, hau
• warczy: wrrr
• skomle: oł, oł, oł
• wilk wyje: auuuuu, auuuuu
• kot miauczy: miau, miau
• mruczy: mrrr, mrrr
• prycha: phy, phyy
• wróbelek ćwierka: ćwir, ćwir
• żaba kumka: kum, kum
• wrona kracze: kra, kra
• bocian klekocze: kle, kle
• kogut pieje: kukuryku
• gołąb grucha: gruchu, gruchu

3. Lustrzane miny (ćwiczenia artykulacyjne)

Cele:

• podnoszenie sprawności językowej warg
• wyczuwanie zmiany położenia warg

Pomoce: lusterko dla każdego dziecka

Opis ćwiczenia:

Nauczyciel rozdaje dzieciom lusterka. Wszyscy, przeglądając się w nich, robią miny:

• wesołe usta (płaskie wargi lekko rozchylone, nie widoczne zęby)
• bardzo wesołe usta (rozciągnięte wargi z widocznymi ustami)
• smutne usta (podkówka z warg)
• obrażone usta (wargi nadęte)

Następnie można zorganizować konkurs na najśmieszniejszą minę.

Uwagi o realizacji: Wszystkie miny dzieci powinny wykonywać jednocześnie oraz przeglądać się w lustrach, aby sprawdzić ułożenie narządów mowy.

4. Liście spadające z drzewa (ćwiczenia oddechowe, logorytmiczne)

Cele:

• nauka prawidłowego oddychania
• zwiększanie pojemności płuc w czasie pogłębionego wdechu i wydechu

Pomoce: duży rysunek drzewa, liście naturalne, suche lub liście z papieru

Opis zabawy:

Na podłodze kładziemy duży rysunek drzewa, a na nim rozkładamy liście. Dzieci zdmuchują liście z drzew jak jesienny wiatr. Muszą je zdmuchnąć tak, by całkiem spadły z drzewa.

Uwagi o realizacji: Należy zwracać uwagę, aby dzieci nabierały powietrze nosem, a wypuszczały ustami.

5. Echo (ćwiczenia fonacyjne, oddechowe, artykulacyjne)

Cele:

• właściwe gospodarowanie oddechem w czasie fonacji
• dbanie o prawidłowy układ warg w czasie artykulacji

Pomoce: brak

Opis ćwiczenia:

Na początku wyjaśniamy dzieciom, czym jest echo. Następnie umawiamy się z nimi, że będziemy wołać np. o o a dzieci, jak echo, będą powtarzały, układając dłonie przy ustach, jakby wołały w lesie. Można wołać też wyrazy, ale w tym przypadku echo – dzieci powtarzają tylko drugą część.

Uwagi o realizacji: zaczynamy powtarzanie od pojedynczych głosek, następnie przechodzimy do sylab, a później do łatwych i następnie trudniejszych wyrazów.

6. Zegar z kukułką (ćwiczenia artykulacyjne, fonacyjne)

Cele:

• doskonalenie słuchu fonemowego
• wyodrębnianie z potoku mowy wybranych zwrotów oraz reagowanie na nie modulowanym sygnałem słownym

Pomoce: budzik

Opis ćwiczenia:

Wszyscy siedzą w kręgu. Nauczyciel wymienia po kolei godziny, wskazując na dzieci siedzące w kręgu, które kiwają głowami jak wahadło zegara. Dziecko, na które wypadnie godzina dwunasta, musi zakukać dwanaście razy, a głowę wysunąć do przodu. Na hasło Pękła sprężyna wszyscy kukają.

Uwagi do realizacji: Zamiast hasła można użyć budzika, który będzie dawał sygnał do kukania.

Ćwiczenia o średnio trudnym poziomie:

1. Czy słyszysz wiatr? (ćwiczenia słuchowe)

Cele:

• rozwijanie słuchu fonemowego
• wyodrębnianie z mowy wyrazów danej kategorii

Pomoce: brak

Opis ćwiczenia:

W tym ćwiczeniu dzieci reagują ruchem lub gestem na sygnał słowny. Ich zadaniem jest usłyszenie przedłużonej głoski sz w różnych wyrazach. Nauczycielka wyraźnie wypowiada różne słowa a dzieci klaszczą w dłonie, gdy usłyszą przedłużoną głoskę sz, czyli „szumiący wiatr”.

2. Zaczarowany czajnik (ćwiczenia logorytmiczne, artykulacyjne, oddechowe, słuchowe)

Cele:

• doskonalenie koordynacji narządów oddechowych, artykulacyjnych i fonacyjnych
• wydłużanie fazy wydechowej
• kształcenie reakcji ruchowej na dany sygnał

Pomoce: gwizdek

Opis ćwiczenia:

Dzieci ustawiają się w kilkuosobowe kółka i trzymają za ręce. Są to czajniki, w których zaraz zacznie się gotować woda. Nauczyciel lekko dmucha w gwizdek, a kółka zaczynają się powoli kręcić. Dzieci nabierają w policzki powietrza i wołają uuuuuuuu z umiarkowanym natężeniem głosu. Gdy dźwięk gwizdka się nasila, dzieci coraz szybciej się kręcą i coraz głośniej wołają. Następnie nauczyciel odrywa stanowczym ruchem gwizdek od warg, a uczestnicy zaczynają zwalniać i wyciszać wołanie. Na zakończenie siadają w swoich kółkach i czekają na kolejny sygnał.

3. Słońce bawi się z nami (ćwiczenia słuchowe)

Cele:

• rozwijanie słuchu fonemowego
• wyodrębnianie określonych wyrazów z potoku mowy
• doskonalenie reakcji ruchowej na określony sygnał

Pomoce: papierowy lizak dla każdego uczestnika

Opis ćwiczenia:

Każdy otrzymuje papierowy lizak z narysowanym słońcem. Należy ustalić kategorie, przy której dzieci będą podnosiły lizak. Następnie nauczyciel wymienia różne wyrazy, a dzieci uważnie słuchają i podnoszą lizak tylko wtedy, gdy usłyszą wśród wypowiadanych wyrazów np. nazwy jedzenia. Przykładowe kategorie wyrazów: zabawki, jedzenie, kolory, rośliny, zwierzęta, ubiór, sprzęty domowe.

Uwagi do realizacji: lizaki do ćwiczeń dzieci mogą wykonać same.

4. Zimowa zabawa (ćwiczenia logorytmiczne)

Cele:

• aktywizowanie do zabaw ruchowych przy muzyce
• kształcenie poczucia rytmu
• doskonalenie reakcji na sygnał graficzny

Pomoce: czapki Mikołaja, nagranie wesołej melodii lub zimowej piosenki, karty z oczkami

Opis ćwiczenia:

Zespoły, czyli kuligi, tworzą dzieci wyznaczone przez nauczyciela. Nauczyciel ma na kilku kartkach narysowana różną ilość oczek. Co jakiś czas pokazuje dzieciom kartkę z oczkami, a zadaniem dzieci jest tworzyć kuligi z taką ilością osób, ile jest oczek na kartce. Pierwsza osoba z kuligu zakłada czapkę Mikołaja i woła ho ho ho w rytmie muzyki. Pozostałe dzieci naśladują dźwięk dzwonków lub śpiewają piosenkę.

5. Tęczowa chusta (ćwiczenia artykulacyjne, oddechowe, fonacyjne)

Cele:

• doskonalenie umiejętności nawykowego pobierania powietrza przez nos
• wydłużanie fazy wydechowej

Pomoce: skrawki kolorowej bibuły, chusta animacyjna w kształcie koła lub np. koc do rozłożenia na podłodze

Opis ćwiczenia:

Rozkładamy chustę na podłodze, a skrawki bibuły rozmieszczamy na całej jej powierzchni. Na umówiony sygnał dzieci dmuchają w skrawki, aby wprawić je w ruch. Można również umówić się z dziećmi, że wszystkie skrawki należy zdmuchnąć poza materiał.

6. Pluszaki na huśtawce (ćwiczenia oddechowe)

Cele:

• nauka zastosowania odpowiedniego oddechu
• oddychanie torem przeponowo-brzusznym
• łączenie ćwiczeń oddechowych z ruchami ciała

Pomoce: pluszowe zabawki

Opis ćwiczenia:

Dzieci leżą na plecach na podłodze. Na ich brzuchy kładziemy pluszowe zabawki. Dzieci oddychają tak, aby w czasie wdechu zabawki unosiły się do góry, a w czasie wydechu opadały w dół. Oddychanie musi odbywać się powoli, z niewielkim zatrzymaniem powietrza w płucach. Dzieci starają się, aby zabawki nie spadły.

Uwagi do realizacji: Dla większej stabilności można podłożyć książkę pod zabawkę.

Ćwiczenia o poziomie trudnym:

1. Wiejska zagroda (ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, słuchowe)

Cele:

• przygotowanie narządów do pełnienia odpowiednich funkcji w procesie mówienia
• doskonalenie umiejętności rozróżniania dźwięków

Pomoce: kartki z nazwami pięciu gatunków zwierząt

Opis ćwiczenia:

Zabawa polega na odszukiwaniu po odgłosach swojej rodziny zwierząt. Każde dziecko dostaje kartę z nazwą zwierzęcia. Na określony sygnał dzieci odszukują swoją rodzinę poprzez wydawanie odgłosów wybranego przez siebie zwierzęcia. Powstaną grupy zwierząt wydających te same dźwięki. Dzieci z tych grup mogą utworzyć pociąg lub koło.

Uwagi do realizacji: Jeśli dzieci nie potrafią czytać na kartkach, powinny być ilustracje zwierząt.

2. Pojazdy lądowe i powietrzne (ćwiczenia artykulacyjne)

Cele:

• ćwiczenia narządów mowy: języka, warg, dolnej szczęki
• naśladowanie głosem różnych pojazdów

Pomoce: brak

Opis ćwiczenia:

Zabawa polega na naśladowaniu pojazdów lądowych i powietrznych. Wszystkie dzieci siedzą na krzesłach i po kolei wymieniają znane im pojazdy powietrzne i lądowe. Ustalają wspólnie, jakie odgłosy one wydają np.:

• pociąg: puf, puf
• samochód: wrr, wrr
• rower: dryn, dryn
• rakieta: ch, ch, ch
• samolot: szszszsz
• balon: fffffffffffff itp.

Poszczególne dzieci lub grupy mogą być pojazdami i poruszać się po sali w charakterystyczny sposób, wydając odpowiednie odgłosy.

Uwagi do realizacji: naśladowanie samolotu można wprowadzić dla dzieci, które potrafią już wypowiadać głoskę sz.

3. Mecz ping-ponga (ćwiczenia oddechowe)

Cele:

• doskonalenie umiejętności ekonomicznego zużycia powietrza
• naturalne wydłużanie fazy wydechowej

Pomoce: klocki drewniane, piłeczki ping-pongowe

Opis ćwiczenia:

Dzieci przygotowują na stole pole do gry – dookoła blatu układają drewniane klocki, by zapobiec spadaniu piłeczki. Następnie stają po dwóch lub czterech stronach stołu. Dmuchają tak, aby przetoczyć piłeczkę na stronę przeciwnika. Jeśli w grze bierze udział dwoje dzieci to stają po przeciwnych stronach stołu.

4. Bociania szkoła latania (ćwiczenia oddechowe)

Cele:

• zwiększanie pojemności płuc
• mobilizowanie aparatu oddechowego

Pomoce: brak

Zabawa polega na podnoszeniu rąk w czasie wdechu i opuszczaniu podczas wydechu. Na początku dzieci siedzą (jak bociany w gnieździe), a następnie wstają (gotowe do lotu), po tych ćwiczeniach, na sygnał dźwiękowy dzieci – bociany biegają, naśladując bociany w locie.

5. Figury geometryczne (ćwiczenia artykulacyjne)

Cele:

• doskonalenie sprawności języka
• sprawdzanie w lusterku prawidłowego ułożenia narządów artykulacyjnych

Pomoce: plansze z figurami geometrycznymi, małe lusterka, nagranie ze skoczną melodią

Opis ćwiczenia:

Nauczyciel opowiada dzieciom historię o języku, który chciał iść na spacer, ale drzwi jego domku były zamknięte (wszyscy wypychają policzki). Gdy po pewnym czasie ktoś otworzył drzwi (wszyscy otwierają usta), język był bardzo zadowolony, aż podskakiwał. Wybrał się na spacer i trafił na grupę osób, która rysowała figury geometryczne. Nauczycielka pokazuje plansze i wszyscy próbują narysować językiem w powietrzu te figury. Na zakończenie dzieci tańczą przy muzyce i poruszają językami w różne strony.

Uwagi do realizacji: Wszystkie czynności wykonywane językiem dzieci mogą kontrolować w lusterkach.

6. Jaka to pora roku? (ćwiczenia artykulacyjne, słuchowe)

Cele:

• usprawnianie narządów mowy
• doskonalenie płynności ruchów całego ciała

Pomoce: brak

Opis ćwiczenia:

Chętne dzieci pojedynczo lub parami prezentują, naśladując głosem i gestem, wybraną porę roku. Reszta dzieci odgaduje, o jaką porę roku chodzi. Można używać samego głosu lub samego gestu. Propozycje:

• zima: kulig, bałwan, pada śnieg
• lato: opalanie, kąpanie, jazda rowerem
• wiosna: śpiew ptaków, pąki kwiatów
• jesień: deszcz, spadające liście.

Uwagi do realizacji: Dzieci powinny mieć czas na przygotowanie i przemyślenie prezentacji.

Zakończenie

Warunkiem poprawnej artykulacji jest wysoka sprawność narządów biorących w niej udział. Dobre przygotowanie aparatu artykulacyjnego polega na uzyskaniu w procesie mowy zręcznych i celowych ruchów języka, warg, policzków i podniebienia. Wysoka sprawność tych artykulatorów może być uzyskana w procesie różnorodnych i wielokrotnie powtarzalnych ćwiczeń. W głównej mierze należy kłaść nacisk na zdobywanie sprawności językowych, najlepiej już u dzieci w wieku przedszkolnym, ponieważ kształtowanie się i utrwalanie wymowy poszczególnych głosek powinno zakończyć się wraz z edukacją przedszkolną. W przypadku dzieci z autyzmem, zespołem Aspergera czy niepełnosprawnością intelektualną oraz często niepełnosprawnościami sprzężonymi, proces ten będzie znacznie wydłużony, a wielokrotnie zdarzy się tak, iż pozostanie ona na pewnym nierzadko wstępnym etapie. Ważne jest, aby mimo wszystko dzieci były ciągle stymulowane do mówienia (oczywiście w przypadku dzieci mówiących), aby ich narządy artykulacyjne podejmowały różnorodne próby i ćwiczenia usprawniające.

Dzieciom należy pomagać w wykonywanych ćwiczeniach i w pokonywaniu pojawiających się trudności, gdyż prawidłowa mowa wpływa na cały rozwój dziecka, na jego przyszłe zdolności komunikacyjne oraz rozwój, dzięki zdobywaniu informacji ze świata.

Bibliografia:

1. Malkiewicz M. Jarmark logopedyczny. Wybór zabaw wspomagających mowę przedszkolaków, Gdańsk 2012
2. Mikołajczak M. Wspomaganie rozwoju dziecka z autyzmem i zespołem Aspergera. Poradnik dla rodziców i terapeutów, Warszawa 2017
3. Błeszyński J. J. Autyzm a niepełnosprawność intelektualna i opóźnienie rozwoju. Skala Oceny Zachowań Autystycznych, Gdańsk 2016
4. Red. Błeszyński J. J. Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków 2008
5. Red. Błeszyński J. J. Komunikacja – mowa – język osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, Toruń 2018
6. Red. Nauk. Błeszyński J. J., Baczała D. Komunikacja w logopedii; trzy drogi jeden cel, Toruń 2014
7. Zielińska D., E. W. Szwajkowscy, Wysuń język jak najdalej i nie przejmuj się tym wcale. Logopedyczne ćwiczenia buzi i języka, Gdańska 2012

Autor: Karolina Tajak-Skałba – Czytelniczka Portalu