Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 19 sierpnia 2019 roku.
MUTYZM WYBIÓRCZY – ASPEKTY ROZWOJU MOWY U DZIECKA 5-LETNIEGO. OPIS PRZYPADKU
Rozdział I
Prezentacja 5-letniego dziecka z mutyzmem – metodologia badań własnych
1.1. Analiza obserwacji dziecka na tle grupy przedszkolnej
Adrian uczęszcza do przedszkola od września 2014 roku. Jest chłopcem urodzonym 27 kwietnia 2009 roku i ma skończone 5 lat. Niebawem będzie uczęszczał do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Aktualnie chodzi w miarę regularnie do przedszkola. Duża absencja wynika z ciągłych chorób układu oddechowego. Chłopiec rozmawia jedynie w domu z najbliższą rodziną, a po przyjściu do przedszkola i pożegnaniu się z rodzicem milknie. Matka chłopca twierdzi, że jest on dzieckiem pogodnym, wesołym, skłonnym do psot.
Adrian powoli odnajduje się w nowych dla niego warunkach przedszkolnych. Nabywa umiejętności, poszerza swoją wiedzę na temat otaczającego go świata. Jest chłopcem cichym i spokojnym. Nie nawiązuje kontaktów z rówieśnikami, stroni od nich. Jest nieśmiały, napięty, lękliwy i zahamowany. Nowe sytuacje i zadania wywołują u niego zdenerwowanie. Zamyka się i wycofuje, jest niepewny swoich możliwości. Adrian nie wypowiada się na tle grupy, pojedyncze wyrazy wypowiada bardzo cichym głosem i zwykle to dzieci „mówią” za niego, np. w przypadku sygnalizowania swojej potrzeby. Najczęściej potrafi odpowiedzieć skinieniem lub kręceniem głowy. Do nauczycielki wypowiada krótkie zdania, ale tylko w kontakcie indywidualnym. Zabawy dziecka polegają głównie na manipulowaniu drewnianymi klockami. W czasie zabaw dowolnych często siada przy stoliku i rysuje, nie przyłącza się do zabaw innych dzieci. Po przeprowadzeniu badania gotowości szkolnej chłopiec wykazuje przeciętny poziom. Potrafi klasyfikować przedmioty, rozpoznaje litery, dzieli na sylaby wyrazy o prostej budowie fonetycznej, nie głoskuje. Z pomocą nauczyciela układa historyjki obrazkowe. Rozróżnia strony prawą i lewą, a także stosunki przestrzenne. Prace plastyczne wykonuje starannie, dba o dobór kolorów, chętnie i dużo rysuje. Wykazuje aktywność i zaangażowanie w ćwiczeniach gimnastycznych. Podejmowana aktywność plastyczna i ruchowa sprawia dziecku radość, a także wywołuje u niego uśmiech i chęć współpracy z rówieśnikami i nauczycielem. Nie bierze udziału w uroczystościach przedszkolnych, odchodzi na bok lub przebywa na widowni z rodzicem.
1.2. Analiza wywiadu z matką [1]
Po przeprowadzonym wywiadzie z matką Adriana uzyskałam pewne informacje na jego temat. Chłopiec urodził się zdrowy i według mamy rozwijał się prawidłowo. Pierwsze słowa wypowiedział, gdy skończył 1. rok życia i były to mama, tata, baba, daj. Później słownik dziecka się wzbogacał, pojawiało się coraz więcej nowych wyrazów, pierwsze zdania pojawiły się około 2. roku życia. Niepokój u matki zaczęły wzbudzać reakcje chłopca na nowe otoczenie, obce osoby. Chłopiec zamykał się w sobie, był wystraszony, nie rozmawiał z nikim. Matka zdecydowała w wieku 4 lat posłać dziecko do przedszkola. Nauczycielka po pierwszym półroczu zwróciła się z prośbą do matki o skierowanie chłopca do specjalisty, gdyż zauważyła, że chłopiec w ogóle nie komunikował się z otoczeniem, nie podejmował jakichkolwiek działań na zajęciach. Matka poparła nauczycielkę i udała się do specjalisty, który stwierdził u dziecka mutyzm wybiórczy. Dziecko osiągnęło gotowość szkolną na poziomie przeciętnym. Jednak według matki, jak i wychowawcy, stwierdzona diagnoza będzie problemem dla dziecka w zdobywaniu umiejętności szkolnych i funkcjonowaniu w klasie. Chłopiec musi być pod opieką psychologa i logopedy.
1.3. Analiza opinii logopedycznej
Jak wynika z wywiadu z matką, do
poradni psychologiczno-pedagogicznej Adrian trafił w lutym 2015 roku. Na
badanie został skierowany na prośbę matki i nauczycielki przedszkola, z powodu
ograniczonego kontaktu słownego. W trakcie badania podjęto próby nawiązania
kontaktu i odblokowania, ale chłopiec był bierny, bez kontaktu słownego.
Dlatego też wymagał kolejnej wizyty. Wówczas stwierdzono, że chłopiec jest
nieśmiały, zalękniony i napięty. Odpowiadał na pytania kiwnięciem głowy, raczej
chętnie spełniał polecenia oraz podejmował działania. Nie udało się natomiast
nawiązać kontaktu słownego. Wydano opinię psychologiczno – pedagogiczną, w
której stwierdzono mutyzm wybiórczy. W wydanej opinii zawarto zalecenia dla
nauczyciela i rodzica w pracy z chłopcem, a także zastosowanie działań
terapeutycznych w 9 etapach wg. A. Heżyk.
Rozdział II
Przykładowy program logopedyczno-edukacyjno-terapeutyczny dla dziecka z mutyzmem wybiórczym
2.1. Idea programu
Komunikacja jest jedną z najważniejszych potrzeb człowieka i najważniejszym sposobem porozumiewania się. Jest jednym z najistotniejszych czynników bytowania każdego człowieka. Należy pamiętać, że jest to zjawisko wyłącznie ludzkie i bardzo złożone. Porozumiewanie się jest kluczem do poznawania siebie, otaczającej rzeczywistości, do umysłowego uporządkowania świata poprzez nazywanie zjawisk, przedmiotów, zdarzeń. Z kolei umiejętność komunikowania się z drugim człowiekiem jest źródłem odkrywania i wymiany informacji, a także jest jednym z podstawowych wyznaczników rozwoju psychicznego. Jak wiadomo, komunikacja nie jest wcale tak łatwa, bardzo często w procesie tym pojawia się problem i patologia.
Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. Należy do procesów jednolitych, ale zależnie od aspektów badań możemy w nim wyróżnić czynności nadawania mowy, czynności odbioru mowy oraz wytwór mówienia i rozumienia, czyli tekst.[2] Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje świat, a dzięki umiejętności przekazywania informacji dziecko jest w stanie wyrazić swoje uczucia, spostrzeżenia i pragnienia.
Niestety, z przykrością należy stwierdzić, że z różnych przyczyn nie u wszystkich dzieci mowa rozwija się tak samo. Są dzieci, które łatwo przyswajają język, i takie, które miewają z tym trudności. Ma na to wpływ wiele czynników.
Jednym z zaburzeń mowy jest mutyzm wybiórczy. Jego specyfika polega na niemożności mówienia w niektórych sytuacjach społecznych (w innych sytuacjach dziecko jest w stanie mówić w sposób adekwatny do swojego wieku). Jest to zaburzenie wieku dziecięcego, którego podłożem jest lęk. Istotne jest to, iż zaburzenie to nie jest związane z uszkodzeniami narządów mowy.
Należy pamiętać, że tylko wczesna diagnoza i odpowiednia terapia są w stanie w dużej mierze wyeliminować lub co najmniej złagodzić objawy tego zaburzenia. Istotne jest uświadomienie rodzicom, że jakiekolwiek wywieranie na dziecku presji odnosi skutek przeciwny od zamierzonego. W takiej sytuacji bardzo ważne jest okazywanie zrozumienia oraz cierpliwość.
Istotnym celem pracy z dzieckiem dotkniętym mutyzmem wybiórczym jest kształtowanie postawy komunikacyjnej poprzez wybór i opracowanie dróg porozumiewania się z nim. Trzeba tutaj szukać sposobów, które pozwolą dziecku uniknąć izolacji. Zaplanowanie i podjęcie podstawowych form pomocy logopedyczno-edukacyjno-terapeutycznej to najważniejsze czynniki warunkujące odpowiedni start szkolny dziecka i wpływający na jego przyszłe życie. Należy pamiętać, iż skuteczne pokonywanie mutyzmu wybiórczego wymaga ścisłej współpracy pomiędzy rodzicami, dzieckiem i placówką, do której uczęszcza dziecko.
2.2. Warunki wdrożenia programu
Opracowany program przeznaczony jest dla 6-letniego chłopca, który od września 2015 roku będzie uczęszczał do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Jest to dziecko ze zdiagnozowanym mutyzmem wybiórczym. Zajęcia odbywać się będą w szkole.
W celu podniesienia efektywności terapii służącej usprawnianiu mowy zalecane jest:
- Okazywanie cierpliwości i zrozumienia
- Bycie w ciągłej gotowości do pomocy, ale nie narzucanie się
- Obserwowanie, uczenie się niewerbalnych sygnałów, które daje nam dziecko, aby pokazać nam, że jest gotowe iść dalej
- Zapewnianie, że każda dodatkowa aktywność komunikacyjna jest dobra i ostatecznie zmierza do osiągnięcia celu, jakim jest mówienie w każdej sytuacji społecznej
- Modyfikowanie terapii w zależności od wieku dziecka, jego upodobań, stanu emocjonalnego w dniu terapii
- Prowadzenie dziennika, aby po każdej wizycie zapisać nowe spostrzeżenia i wnioski
- Współpracowanie z każdym, kto może nam pomóc w terapii
- Współpracowanie ze szkołą.[3]
Cele programu
Celem głównym jest pokonanie lęku dziecka przed wypowiadaniem się.
Cele szczegółowe:
- nawiązanie relacji społecznych z rówieśnikami i nauczycielem
- zwiększenie pewności dziecka i samoakceptacji
- dostrzeżenie mocnych stron dziecka
- kształtowanie umiejętności samodzielnego komunikowania się w różnych sytuacjach
- kształtowanie umiejętności werbalnego komunikowania swoich potrzeb
- aktywne, samodzielne uczestniczenie w życiu społecznym
- wspomaganie rozwoju emocjonalnego i społecznego
- samodzielne radzenie sobie z napotkanymi trudnościami.
Program ma na celu przełamanie bariery w porozumiewaniu się, a więc rozwijanie sfery emocjonalnej, która jest szczególnie zaburzona.
Dostosowanie wymagań, w tym procedury osiągania celów
Proponowany program przewiduje dostosowanie treści, form i metod prowadzonych zajęć oraz środków dydaktycznych do indywidualnych potrzeb i możliwości chłopca. Zakłada szeroką współpracę w zakresie wspomagania rozwoju mowy, która jest istotnym elementem programu, czyli zaangażowanie w jego realizację osób z najbliższego otoczenia dziecka. Program zawiera propozycję ćwiczeń, zadań i środków dydaktycznych, które można stosować nie tylko podczas terapii indywidualnej prowadzonej w gabinecie specjalisty czy szkole, ale również w domu lub podczas zajęć grupowych.
2.3. Przykładowy program
Niniejszy program jest jedynie propozycją, którą każdy pracujący z dzieckiem mutystycznym może wzbogacić o własne pomysły lub nowe treści.
Metody pracy:
- logopedyczne
- związane z komunikacją wspomagającą niewerbalną
- komputerowe wspomaganie mowy
- etapy oddziaływania terapeutycznego wg A. Herzyk.
Formy pracy:
indywidualna i grupowa.
Zasady pracy terapeutycznej związanej z usprawnianiem mowy
Podane metody posiadają cechę szczególną i uwzględniają określony sposób postępowania. Wspólne dla nich jest to, że wszystkie one prowadzone będą w formie zabaw i podporządkowane zostaną wspólnym zasadom, do których należy:
- Zasada systematyczności i rytmiczności
- Zasada stopniowania trudności
- Zasada utrwalania
- Zasada indywidualizacji
- Zasada aktywnego i świadomego udziału
- Zasada polisensoryczności działań
- Zasada kształtowania prawidłowych postaw emocjonalno-osobowościowych.
Treści kształcenia
Treści programu realizowane będą zgodnie z obowiązującą podstawą programową edukacji wczesnoszkolnej, dodatkowo zostaną rozbudowane o elementy terapii odpowiedniej w pracy z dzieckiem mutystycznym.
Treści terapeutyczne programu edukacyjno-terapeutycznego dla dziecka z mutyzmem wybiórczym:
- Aktywizowanie do komunikowania się na wszystkich dostępnych poziomach (oddech, postawa ciała, wyraz oczu, gestykulacja, mimika, mowa). Przekonanie dziecka o efektywności jego komunikatów
- Wyszukiwanie dla dziecka optymalnego sposobu komunikowania się ze środowiskiem
- Nadawanie informacji: sygnalizowanie, czyli przesyłanie informacji o swych potrzebach drogą komunikatów pozawerbalnych (gest, mimika, mowa ciała) i werbalnych, udzielanie informacji o stanach emocjonalnych, przekazywanie wiadomości w określonych sytuacjach, przezwyciężanie lęku komunikacji
- Odbieranie informacji: odbiór sygnałów i bodźców, rozumienie dotyku, mimiki, gestu, słuchanie i wykonywanie prostych poleceń
- Uczenie prowadzenia dialogu w interakcji: dziecko-nauczyciel, nauczyciel-dziecko, dziecko-dziecko
- Równolegle z rozwojem umiejętności komunikacyjnych prowadzić należy ćwiczenia doskonalące aparat mowy.
Etapy pracy z dzieckiem:
- Bierna obserwacja dziecka
- Identyfikacja reakcji niewerbalnych umożliwiających porozumiewanie się nauczyciela z uczniem
- Indywidualne rozmowy nauczyciela z rodzicem w obecności chłopca
- Nagranie na dyktafon czytanego przez dziecko tekstu w domu. Odsłuchiwanie nagrania w klasie wśród rówieśników, również przygotowanych przez dzieci w domu, ćwiczenie odgadnięcia autorów nagrań. Ujawnienie właściciela głosu dotychczas nieznanego nikomu
- Rozszerzanie kręgu osób podczas indywidualnych spotkań z chłopcem
- Wdrożenie w klasie ćwiczeń grupowych, zmniejszenie napięcia psychicznego, przezwyciężanie nieśmiałości dziecka, budowanie zaufania do innych i wzajemne poznawanie się uczniów
- Włączanie chłopca do wszelkiego rodzaju aktywności artystycznej (prace koła tanecznego, muzycznego, plastycznego, teatralnego)
- Dbanie o dobrą, bezpieczną atmosferę podczas zajęć, redukowanie napięcia, uruchomianie zablokowanych emocji przez śmiech i mądre stosowanie humoru (elementy metody Dennisona, ćwiczenia W. Sherbourne)
- Postępowanie z uczniem jak z innymi dziećmi, z uwzględnieniem jego możliwości
- Postępowanie z uczniem w kontaktach werbalnych w umiarkowanym tempie, stosując zasadę „nic na siłę” i metodę „małych kroków”. Najważniejsze, aby dziecko nie bało się nowych wyzwań i zadań
- Włączanie chłopca w uroczystości szkolne
- Stałe monitorowanie zachowań dziecka, kontakt z rodzicami, logopedą, poradnią prowadzącą terapię dziecka.
Ćwiczenia wykorzystywane w terapii:
- Ćwiczenia logopedyczne wspomagające rozwój mowy
- Ćwiczenia słuchowe
- Ćwiczenia percepcyjno-motoryczne
- Ćwiczenia percepcji wzrokowej
- Ćwiczenia myślenia
- Ćwiczenia pamięci
- Ćwiczenia umiejętności naśladowania
- Ćwiczenia ortofoniczne.
2.4. Podsumowanie
Rozpoczynając terapię dziecka mutystycznego należy zadbać o bardzo dobry kontakt z rodzicami i włączyć ich aktywnie do uczestnictwa w procesie terapeutycznym. Ponieważ to właśnie w domu dziecko spędza najwięcej czasu, a rodzina to pierwsi i jednocześnie najlepsi nauczyciele, musimy zadbać, aby rodzice mieli świadomość swoich i naszych działań, i aby z zaangażowaniem się w nie włączyli. Postępowanie z dzieckiem mutystycznym wymaga wielkiej cierpliwości i taktu. Podczas zajęć w placówce oświatowej dziecko powinno być otoczone miłością, zrozumieniem dla jego problemów, a co najważniejsze, powinno czuć się bezpiecznie.
Trzeba umożliwić dziecku rozwijanie jego zainteresowań, budować poczucie własnej wartości, a także zadbać o to, aby uwierzyło we własne siły, możliwości i pokonało lęk przed kontaktem werbalnym. Należy eliminować poczucie zagrożenia, które cały czas towarzyszy dzieciom mutystycznym. Stale trzeba pamiętać, iż nie wolno niczego robić na siłę, stosować gróźb, tanich obietnic czy zawstydzania – każde dziecko z mutyzmem ma prawo samodzielnie wybrać sobie czas, miejsce i osobę, z którą nawiąże kontakt werbalny. Istotnym elementem jest również pamiętanie o chwaleniu dziecka za każde wypowiedziane słowo – podnosi to poczucie własnej wartości w dziecku i chęć do dalszego mówienia. Odpowiednia terapia może przyczynić się do poprawy funkcjonowania dziecka.
Zakończenie
Analizując dostępną literaturę, ważne jest, aby nauczyciel miał świadomość i wiedział, co powinno go zaniepokoić i jakie zachowania w grupie rówieśników przejawia dziecko mutystyczne. Należy zastanowić się, czy w czasie pobytu dziecka w placówce wychowawca kiedykolwiek usłyszał jego głos, a jeśli tak, to w jakich sytuacjach. Trzeba pamiętać, że dziecko mutystyczne jest grzeczne, przestrzega norm społecznych, wykonuje polecenia, jest postrzegane jako nieśmiałe i nie zwraca większej uwagi nauczyciela.
Przy dużej grupie dzieci, ciągłym pośpiechu i ogromie obowiązków łatwo przeoczyć dziecko, które posłusznie wykonuje zadania, ale nie wydobywa z siebie głosu. Innym ważnym elementem jest to, iż dziecko mutystyczne zwykle nie różni się od swoich rówieśników pod względem wyglądu zewnętrznego, jednak zainteresowanie powinna wzbudzić zgarbiona postawa ciała, widoczne silne napięcie mięśni, unikanie kontaktu wzrokowego, czy fryzura osłaniającą twarz.
Odnosząc mutyzm wybiórczy do gotowości szkolnej i późniejszej nauki chłopca w szkole, nauczyciel musi uwzględnić jego deficyty i możliwości. Dzięki temu dziecko nie będzie odczuwało lęku, że jest negatywnie czy pozytywnie wyróżnione z powodu braku mówienia. Wychowawca powinien dążyć do wspomagania go w osiąganiu sukcesów, co wzmocni jego poczucie wartości.
Należy pamiętać, że poziom funkcjonowania intelektualnego dzieci z mutyzmem wybiórczym zazwyczaj nie różni się na tle rówieśników. Co więcej, zdarza się, że ich sfera poznawcza jest bardzo dobrze rozwinięta. Kluczową kwestią w przypadku tych dzieci jest sposób egzekwowania wiedzy, który powinien uwzględniać ich deficyty i być dostosowany do ich możliwości. Pamiętajmy jednak o stymulowaniu w kierunku uzyskania kontaktu werbalnego.
Mutyzm wybiórczy może w znaczący sposób utrudniać funkcjonowanie dziecka w szkole oraz w innych sytuacjach społecznych. Bez zapewnienia mu odpowiednio wczesnej pomocy objawy mogą się nasilać w szybkim tempie, co negatywnie wpływa na późniejszy postęp terapii. Tak jak w przypadku wielu innych zaburzeń, wczesna diagnoza i odpowiednia terapia są w stanie w dużej mierze wyeliminować lub co najmniej złagodzić objawy mutyzmu wybiórczego.
Oczywiście dziecko nie spełnia kryteriów dojrzałości i gotowości szkolnej, skoro w badaniu uwzględnia się również rozwój społeczny dziecka, umiejętności komunikowania się (czy wykonuje, rozumie polecenia, czy odpowiada na pytania, czy utrzymuje kontakt wzrokowy w czasie rozmowy itd.) oraz rozwój emocjonalny. Mutyzm wybiórczy świadczy o zaburzeniach w tych obszarach, które dziecko przy pracy rodziców i terapeutów może nadrobić, ale w swoim, indywidualnym i trudnym do przewidzenia jedynie na okoliczność zbliżającego się roku szkolnego tempie.
Pamiętajmy, że mutyzm wybiórczy jest wyleczalny i nie musi stanowić znaczącej bariery w aktywności szkolnej dziecka. Ważne jest, by stwarzać mu możliwości osiągania wyzwań w sposób dla niego dostępny, np. poprzez nagrywanie jego wypowiedzi i odtwarzanie w grupie (za jego zgodą), indywidualne odpowiedzi czy posługiwanie się umówionymi znakami.
Załącznik nr 1
Wywiad z matką chłopca z mutyzmem
1. Kiedy stwierdzono mutyzm u Pani dziecka?
2. Jakie cechy zachowania przejawia Pani syn?
3. Kiedy syn wypowiedział pierwsze słowo i jakie ono było?
4. Kiedy syn zaczął mówić zdania?
5. Z kim syn najczęściej przebywa i jak reaguje na wizyty gości w domu?
6. Jak porozumiewa się syn w domu, z rodziną?
7. Jaki jest obecnie zasób słownictwa syna?
8. W jaki sposób starała się Pani zdobyć informacje dotyczące mutyzmu?
9. Czy dziecko chętnie uczęszcza do przedszkola?
10. Czy kontaktuje się Pani z innymi rodzicami, których dzieci również chorują na mutyzm?
11. Czy w tym przedszkolu nauczyciel główny ma dodatkową pomoc w osobie nauczyciela wspomagającego?
12. Czy często wychodzi Pani z dzieckiem poza otoczenie przedszkola, czy raczej pozostajecie w domu?
13. Czy Pani dziecko osiągnęło gotowość szkolną?
14. Czy Pani zdaniem mutyzm będzie wpływał na prawidłowe funkcjonowanie dziecka w szkole?
15. Czy zdaniem wychowawcy wpływ choroby będzie miał znaczenie na funkcjonowanie prawidłowe dziecka w szkole?
Literatura
- Andrzejewska M., Czym jest mutyzm wybiórczy, [on-line], htpp:/mutyzm.pl.
- Bogdańska T., Mutyzm-wybrane zagadnienia, „Logopedia” 2006, nr 2.
- Clark L., Ireland C., Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć, REBIS, Poznań 1998.
- Demelowa G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1979.
- Encyklopedia PWN, 1994.
- Florek-Moskal M., Epidemia milczenia, „Wprost” 2006, nr 25.
- Goodman R., Scott S., Psychiatria dzieci i młodzieży, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000.
- Herzyk A., Afazja i mutyzm dziecięcy. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii, Wyd. PFZM, Lublin 1992.
- Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1966.
- Kiepiela-Koperek A., Mutyzm wybiórczy w subiektywnym skrócie, „Wielkopolski Przegląd Logopedyczny” 2014, nr 1/12.
- Kozłowska K., Wady wymowy możemy usunąć: poradnik logopedyczny, Wyd. Pedagogiczne ZNP, Kielce1998.
- Michalska L., Marku, powiedz…, „Rewalidacja” 2005, nr 1.
- Minczakiewicz E., Mutyzm dziecięcy (symptomatologia, klasyfikacje i próby zarysu terapii), Roczniki pedagogiki specjalnej t.9.
- Minczakiewicz E.M., Mowa, rozwój, zaburzenia, terapia, Wyd. Naukowe WSP, Kraków 1997.
- Olechnowicz H., Opowieści terapeutów: [autyzm, uszkodzenia organiczna, choroba sieroca, nadruchliwość, hipochondria, mutyzm, zespół Downa, problem ojca], WSiP, Warszawa 1997.
- Ołdakowska-Żyłka B., Logopedzi jako specjaliści pomagający dzieciom z mutyzmem wybiórczym, [on-line], htpp:/logopeda.org.pl.
- Styczek I., Logopedia, Wyd. PWN, Warszawa 1983.
- Vasta R., Haith M.M, Miller S.A., Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 1995.
- Walczykowska K., Mutyzm wybiórczy w praktyce, „Edukacja i Dialog” 2006, nr 3.
- Wójcik E., Postępowanie nauczyciela klas początkowych w pracy z dzieckiem mutystycznym, „Nauczanie Początkowe: kształcenie zintegrowane”, 2003/2004, nr 3.
- Zakrzewska B., Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole, WSiP, Warszawa 2003.
- Zaskalska B., Mutyzm wybiórczy: charakterystyka przyczyn i objawów, „Wszystko dla Szkoły” 2005.
Autor: Barbara Wawak – Czytelniczka portalu Pedagogika Specjalna
[1] Załącznik nr 1
[2] L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1989, s. 12.
[3] A. Kiepiela-Koperek, Mutyzm wybiórczy w subiektywnym skrócie, „Wielkopolski Przegląd logopedyczny” 2014 nr 1/12.