Autor: Pedagogika Specjalna - portal dla nauczycieli
Opublikowano: 12 października 2020 roku.
To, że milczę, nie znaczy, że nie mam nic do powiedzenia.
Jonathan Carroll
Komunikacja jest uniwersalną potrzebą ludzką i niezbywalną cechą człowieka. Nie ma więc nikogo, kto nie miałby nic do przekazania drugiej osobie. Jedną z najczęściej wybieranych – jednak niedostępną dla niektórych spośród nas – form komunikowania się jest rozmowa. To, że nie wszyscy mogą posługiwać się mową, nie znaczy, że jesteśmy skazani na brak porozumienia. Oprócz komunikacji werbalnej, możemy skorzystać z komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Termin ten, często spotykany pod skrótem AAC (od angielskiego określenia Augmentative and Alternative Communication) odnosi się do wszystkich technik, które mają na celu wspomaganie mowy lub stworzenie dla niej alternatywy.
Z tego powodu, zastosowanie AAC warto rozważyć w sytuacjach uniemożliwiających lub utrudniających komunikację werbalną, takich jak: uszkodzenia aparatu mowy, uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, deficyty sfery słuchowej lub zaburzenia systemu językowego. W takich przypadkach komunikacja wspomagająca i alternatywna pełni funkcje tożsame dla mowy. Zaspokaja potrzebę bycia rozumianym, a przez to zapobiega wtórnym zaburzeniom emocjonalnym, takim jak: frustracja, przygnębienie czy agresja. Pomaga zrozumieć świat, poszerza zasób wiedzy użytkowników, pełni rolę kanału dla transferu informacji, wzbogaca więc wszystkie strony biorące udział w interakcji, przyczyniając się do rozwoju całej społeczności.
Korzyści z wprowadzenia takiego sposobu porozumiewania się wydają się być na tyle poważne, by móc skompensować wysiłek związany z podjęciem się tego wyzwania. Wdrożenie technik AAC wymaga bowiem rzetelnego przygotowania i specjalistycznej wiedzy z zakresu danej metody. Nawet jeśli jesteśmy dopiero na początku naszej przygody z komunikacją wspomagającą i alternatywną, warto wiedzieć, jakimi możliwościami dysponujemy w tym zakresie.
W zależności od kanału wykorzystywanych informacji, wyróżniamy systemy:
– manualne – oparte na gestach i ruchach rąk, a zwłaszcza dłoni (np. język migowy, język migany, daktylografia, fonogesty, gesty Coghamo)
– graficzne – oparte na symbolach wizualnych (np. piktogramy, pismo Blissa, alfabet literowy)
– dotykowe – bazujące na wrażeniach dotykowych (np. pismo Braille’a, alfabet punktowy, metoda Tadoma, metoda Lorma).
Niektóre metody wykorzystują elementy kilku systemów, np. Program Rozwoju Komunikacji MAKATON, obejmujący słownictwo, gesty i symbole (znaki graficzne).
Komunikację możemy również wspierać i rozwijać z wykorzystaniem technologii komputerowych, takich jak: urządzenia do kierowania wzrokiem (PCEye, EyeMobile), klawiatury specjalistyczne, ekrany dotykowe, syntetyzatory mowy, interfejsy mózg-komputer (Brain-Computer Interfaces), które dzięki zamianie impulsów nerwowych na informacje sterujące komputerem, umożliwiają komunikowanie się osobom z niepełnosprawnością sprzężoną i znacznymi ograniczeniami w posługiwaniu się mową. W przypadku większych możliwości w obrębie systemu ruchowego i językowego, można zastosować oprogramowania wspierające komunikację (Boardmaker, polskie oprogramowanie do komunikacji wspomagającej oraz terapii mowy MÓWik Proteza mowy).
Krótki przegląd technik AAC pokazuje, że istnieją różnorodne sposoby wspierania komunikacji. W jaki sposób wybrać ten najbardziej odpowiadający potrzebom konkretnej osoby? Dobierając metodę należy wziąć pod uwagę możliwości ruchowe użytkownika (zakres ruchów głowy, sprawność dłoni, sprawność artykulatorów), percepcję wzrokową (umiejętność dostrzegania szczegółów, ujmowania ich w całość, wyodrębniania elementów z tła, lokalizowania obiektów i wodzenia wzrokiem), sprawność intelektualną (zasób pojęć, umiejętność ujmowania faktów i relacji między nimi), potrzeby użytkownika i jego rodziny, styl życia i codzienne aktywności.
Diagnoza potrzeb i możliwości oraz dobór techniki, a następnie jej wdrożenie i używanie, odbywa się z zastosowaniem interdyscyplinarnej wiedzy z zakresu anatomii, fizjoterapii, logopedii, dydaktyki i pedagogiki. Dogłębne poznanie konkretnej metody i jej sprawne stosowanie wymaga natomiast czasu i specjalistycznych kwalifikacji. Nawet nimi nie dysponując, możemy wiele zrobić dla lepszego porozumiewania się osoby z zaburzeniami komunikacji. Warto zastosowań interwencje, które tu i teraz mogą podnieść jakość życia naszych bliskich lub podopiecznych.
Oto kilka pomysłów:
– Oznakowanie pomieszczeń za pomocą symboli graficznych pomaga odnaleźć się w przestrzeni i zapewnić poczucie bezpieczeństwa. Podobną funkcję pełnią plany aktywności, które gwarantują przewidywalność zdarzeń i strukturyzują działanie.
– Wypracowanie własnego systemu gestów ułatwia codzienne funkcjonowanie, nawet jeśli nie pochodzą z fachowej metodyki. Własnoręcznie wykonana książka czy tablica do komunikacji stwarza możliwość wyboru, buduje poczucia sprawstwa i pozwala na pełniejsze uczestnictwo w codziennym życiu, zanim zostanie wdrożony profesjonalny system.
– Należy pamiętać, że zastosowanie komunikacji wspomagającej i alternatywnej ma na celu w pierwszej kolejności wspierać rozwój mowy, a nie ją wyeliminować. Często niewłaściwe przekonanie o tym, że techniki AAC zablokują rozwój mowy powstrzymuje przed ich użyciem. Tymczasem możemy działać paralelnie, pracując nad rozwojem komunikacji werbalnej poprzez usprawnianie układu artykulacyjnego i budowanie systemu językowego w umyśle, jednocześnie dostarczając narzędzia do komunikowania się, zanim osiągnie ona satysfakcjonujący poziom. Pomocne mogą być takie programy, jak: Wiem jak to powiedzieć oraz Mów mi, jak mam to powiedzieć, które angażują funkcje werbalne, bazując na materiałach wspomagających ich użycie.
– Starajmy się zapewnić atmosferę sprzyjającą komunikacji i zadbać o odpowiedni poziom motywacji i cierpliwości. Pamiętajmy, że porozumiewanie się z osobami z zaburzeniami językowymi może wymagać więcej czasu, powtórzenia komunikatu lub sformułowania go w inny sposób.
Na końcu należy podkreślić, że techniki AAC nie zastąpią w pełni komunikacji werbalnej. W niektórych sytuacjach mogą okazać się niedoskonałe i zawodne, warto przygotować na to użytkowników, pracować nad motywacją i odpornością na niepowodzenia. Fakt, że coś jest niedoskonałe, nie czyni go zupełnie bezużytecznym i nie wartym wysiłku – nieporozumienia są wpisane w naturę ludzkich relacji, a z klasyki wiemy, że nie tylko komunikacja pozawerbalna, ale również „mowa jest źródłem nieporozumień”.
Bibliografia:
J. Błeszyński, (red.) Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, wyd. Impuls, Kraków 2009
M. Piszczek, Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, wyd. Kompendium, Warszawa 2011
Przydatne strony:
http://www.harpo.com.pl/
http://www.piktogramy.com.pl/
https://www.opensymbols.org/
https://beta.arasaac.org/
Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny
Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli
