Mowa. Język

Mowa jest dźwiękowym komunikowaniem się/porozumiewaniem się za pomocą języka. Umożliwia orientowanie się w świecie, poznawanie rzeczywistości, radzenie sobie w życiu. Warunkuje rozwój ambicji, aspiracji, obraz samego siebie, samoocenę, rozwój intelektualny, psychiczny, społeczny, oceny w nauce, oceny w zachowaniu, rozwój zainteresowań. Umożliwia zaspokojenie potrzeby akceptacji, bezpieczeństwa, potrzeby kontaktu, relacji, potrzeby przynależności, uznania, potrzeby samodoskonalenia, samospełnienia. Warunkuje funkcjonowanie w domu, w szkole, w pracy, wśród rówieśników, kolegów, przyjaciół, znajomych.

W ramach aktu mowy wyodrębnia się czynności nadawania mowy i czynności odbierania mowy oraz wytwór mówienia i rozumienia – tekst. Zarówno nadawanie mowy, jak i odbieranie mowy zależy od różnorodnych czynników: struktury i funkcjonowania układu nerwowego (mózgu); struktury i funkcjonowania narządu mowy; struktury i funkcjonowania narządu słuchu.

Nadawanie mowy przez nadawcę polega na wytwarzaniu i przekazywaniu treści myślowych za pomocą ruchów narządów mownych, które powodują powstawanie fal akustycznych – fal dźwiękowych (drgań cząsteczek powietrza). Odbieranie mowy przez odbiorcę polega na usłyszeniu i rozpoznaniu dźwięków oraz skojarzeniu określonych dźwięków z odpowiednim sensem (znaczeniem). Nadawca wypowiedzi słownej posługuje się kodem syntetycznym. Odbiorca wypowiedzi słownej posługuje się kodem analitycznym. Kod analityczny jest prymarny w stosunku do syntetycznego, co oznacza, że rozumienie umożliwia mówienie, a mówienie i rozumienie umożliwia czytanie, pisanie oraz liczenie.  

Tekst jest ciągiem dźwięków, będących nosicielem treści. Ma charakter linearny, co sprawia, że znaki są uszeregowane kolejno w czasie i w przestrzeni według pewnych prawideł. Tekst stanowi każdy tekst (wypowiedź ustna, wypowiedź pisemna), choć zwłaszcza tekst mówiony – tekst wypowiadany, który może być utrwalony w pamięci (mentalnie), na piśmie (graficznie), na dysku (elektronicznie). Może być krótszy. Może być dłuższy. Jednostkami tekstu mniejszymi są głoski, samogłoski, spółgłoski. Jednostkami tekstu większymi są wyrazy, zdania.

Artykulacja jest procesem wytwarzania dźwięków mowy, procesem wytwarzania głosek. W trakcie artykulacji prąd powietrza, będący tworzywem do wytwarzania dźwięków mowy, głosek, jest modelowany przez aparat artykulacyjny/aparat mowy, narządy artykulacyjne/narządy mowy, ruchome artykulatory i nieruchome artykulatory, poruszające się w określony sposób, układające się w określony sposób, znajdujące się w nasadzie (kanale głosowym – jamach ponadkrtaniowych, jamie ustnej, jamie nosowej, jamie gardłowej).

Język jest elementem mowy. Istnieje w doświadczeniu społecznym, w psychice członków żyjących w danej społeczności, w danym społeczeństwie. Język to system środków, na który składają się konwencjonalne symbole/znaki i konwencjonalne reguły/zasady (umowne, uznaniowe, oparte na kulturze, tradycji, obyczaju, zwyczaju). To system, obejmujący symbole samodzielne (leksemy – symbolizujące rzeczywistość) i symbole niesamodzielne (fonemy, morfemy, prozodemy – nie symbolizujące rzeczywistości) oraz reguły/zasady gramatyczne realizowania tekstów. To system, obejmujący znaki proste – wyrazy i znaki złożone – zdania (leksyka – słowa/słownictwo) oraz reguły/zasady łączenia znaków prostych w znaki złożone (gramatyka – morfologia z uwzględnieniem słowotwórstw i fleksji oraz składnia, fonetyka, fonologia, semantyka).

Rozwój mowy

Rozwój mowy dziecka zależy od biologicznych (anatomiczno-fizjologicznych) i psychologicznych (intelektualnych/umysłowych, emocjonalnych/uczuciowych, motywacyjnych/wolicjonalnych) dyspozycji oraz od warunków społecznych i kulturowych (kontaktów z mówiącymi bliskimi, najbliższymi, relacji z mówiącym otoczeniem, środowiskiem).

Mowa jest cechą nabytą, która rozwija się w trakcie interakcji z innymi z uwzględnieniem etapów rozwoju/faz rozwoju, które normalnie pojawiają się naturalnie dzięki wrodzonemu wyposażeniu. Zadanie dorosłych polega na uwalnianiu (wyzwalaniu) w poszczególnych stadiach rozwoju możliwości dzieci. 

Rozwój mowy dziecka zależy od kompetencji językowej (zdolności posługiwania się językiem – systemem leksykalnym języka, systemem gramatycznym języka) i komunikacyjnej (zdolności zachowania się językowego – wykorzystania znajomości etykiety języka) oraz poznawczej (zdolności przyjmowania danych, przekazywania danych, przetwarzania danych – informacji o świecie, informacji o życiu).  

Mowa jest właściwością nabytą, która rozwija się z podziałem na okresy (okres melodii – sygnału apelu; okres wyrazu – sygnału jednoklasowego; okres zdania – sygnału dwuklasowego; okres charakterystycznej/specyficznej mowy dziecięcej).

Okres melodii trwa od urodzenia do mniej więcej 12. miesiąca życia. Służy jako ćwiczenie/trenowanie narządów artykulacyjnych, narządów fonacyjnych, narządów oddechowych, słuchu fizjologicznego.

Jest to okres krzyku, płaczu (jako sygnalizowania potrzeb, jako reakcji niezadowolenia, jako reakcji na przyjemność, jako reakcji na przykrość, jako reakcji zadowolenia, jako wokalizacji), pojawiający się około pierwszego miesiąca życia.

Jest to okres głużenia (jako wydawania dźwięków w sposób przypadkowy, dźwięków nieimitowanych, niekopiowanych, dźwięków pojedynczych, dźwięków złożonych, dźwięków nie należących do systemu języka polskiego, dźwięków należących do systemu języka polskiego), pojawiający się około drugiego, trzeciego, czwartego miesiąca życia.

Jest to okres gaworzenia (jako wydawania dźwięków w sposób nieprzypadkowy, dźwięków imitowanych, kopiowanych, dźwięków pojedynczych, dźwięków złożonych, dźwięków nie należących do systemu języka polskiego, dźwięków należących do systemu języka polskiego), pojawiający się około piątego, szóstego, siódmego miesiąca życia.

Ponadto jest to okres reagowania na mowę (pojawiającego się około ósmego, dziewiątego, dziesiątego miesiąca życia) oraz okres rozumienia mowy poprzedzającego mówienie (pojawiającego się około dziesiątego, jedenastego, dwunastego miesiąca życia).

Okres wyrazu trwa mniej więcej od 1. do 2. roku życia. Odznacza się pojawieniem się odtwarzania słów, pojawieniem się powtarzania słów, pojawieniem się kojarzenia słów z sensem, wartością, znaczeniem.

Okres zdania trwa mniej więcej od 2. do 3. roku życia. Odznacza się pojawieniem się zdań pojedynczych, pojawieniem się zdań złożonych, pojawieniem się zdań oznajmujących, pojawieniem się zdań pytających, pojawieniem się zdań rozkazujących. 

Stadium charakterystycznej (specyficznej) mowy dziecięcej – doskonalenia mowy dziecięcej pod względem leksykalnym, pod względem gramatycznym, pod względem fonetycznym – trwa mniej więcej od 3. do 7. roku życia.

Ponadto jest to okres, w którym dziecko – około 5/6 roku życia – powinno wymawiać prawidłowo wszystkie głoski (czyli zanim rozpocznie edukację w szkole, wiążącą się z uczeniem się czytania, pisania, liczenia).

Interwencja specjalisty jest wskazana w przypadku opóźnień w rozwoju mowy (związanych z opóźnieniem w wymowie głosek, późniejszym pojawieniem się sylab, późniejszym pojawieniem się wyrazów, późniejszym pojawieniem się zdań, ubogim zasobem słownictwa biernego, ubogim zasobem słownictwa czynnego) oraz (innych) zaburzeń w rozwoju mowy (związanych z brakiem reakcji na dźwięki, brakiem ewolucji od głużenia do gaworzenia, kłopotami z mówieniem, kłopotami z rozumieniem mowy, problemami z wymową samogłosek, problemami z wymową spółgłosek, trudnościami w odmianie wyrazów, trudnościami w budowie zdań pojedynczych, trudnościami w budowie zdań złożonych).   

Zaburzenia mowy

Zaburzenia mowy to nieprawidłowości mowy. Są to zaburzenia w procesie nadawania mowy (mówienia) i zaburzenia w procesie odbierania mowy (rozumienia). Są to zaburzenia systemu leksykalnego języka (symboli/znaków), zaburzenia systemu gramatycznego języka (norm/reguł), zaburzenia systemu fonologicznego języka (dźwięków mowy). Są to zaburzenia treści językowej (danych/informacji/przekazu), formy językowej (symboli/znaków, norm/reguł), substancji fonicznej w płaszczyźnie segmentalnej (fonemów, głosek, samogłosek, spółgłosek), substancji fonicznej w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcentu, iloczasu, intonacji, siły, pauzy, rytmu, tempa). Są to zaburzenia centralne/ośrodkowe mowy (uszkodzenie układu nerwowego), zaburzenia obwodowe/peryferyjne mowy (uszkodzenie narządu mowy, uszkodzenie narządu słuchu). Są to zaburzenia endogenne mowy (wewnątrzpochodne, biologiczne), zaburzenia psychogenne mowy (na pograniczu, wewnątrzpochodne, zewnątrzpochodne, psychologiczne, wpływ sytuacji, sytuacji stresowych, sytuacji traumatycznych, na stan emocji, stan stresu emocjonalnego, stan traumy emocjonalnej), zaburzenia egzogenne mowy (zewnątrzpochodne, socjologiczne).

Klasyfikacja zaburzeń mowy uwzględnia następujące jednostki zaburzeń mowy: zaburzenia percepcji [rozumienia] mowy {zaburzenia wiążące się z alalią, dyslalią, zaburzenia wiążące się z epilepsją, zaburzenia wiążące się z niesłyszeniem, niedosłyszeniem, zaburzenia wiążące się z oligofazją, zaburzenia wiążące się z autyzmem}; zaburzenia ekspresji [realizacji] mowy {zaburzenia wiążące się z afonią, dysfonią, zaburzenia wiążące się z dysglosją, zaburzenia wiążące się z giełkotem, zaburzenia wiążące się z jąkaniem, zaburzenia wiążące się z anartrią, dysartrią}; zaburzenia rozkładu [rozpadu] mowy {zaburzenia wiążące się z afazją, dysfazją, zaburzenia wiążące się z demencją, zaburzenia wiążące się z pragnozją, zaburzenia wiążące się ze schizofazją}.

Terapia logopedyczna

Cele logoedukacji/logokorekcji stanowią: cel dotyczący kształtowania zachowań językowych (biegłość leksykalna, biegłość gramatyczna, biegłość fonologiczna), potrzebnych w akcie mowy; cel odnoszący się do kształtowania zachowań niejęzykowych (psychospołecznych), potrzebnych w akcie mowy.

Efektywność logokorekcji/logoterapii zależy: od wiedzy (teoretycznej, praktycznej) logopedy; od zaangażowania logopedy; od gotowości (możliwości, zdolności) dziecka; od zaangażowania dziecka; od uwzględnienia syndromu logopedycznego (symptom podstawowy lingwistyczny – funkcjonowanie językowe, symptom współtowarzyszący biologiczny – funkcjonowanie biologiczne, pozajęzykowe, symptom współtowarzyszący psychologiczny – funkcjonowanie psychiczne, pozajęzykowe, symptom współtowarzyszący socjologiczny – funkcjonowanie społeczne, pozajęzykowe); od uwzględnienia związków przyczynowo-skutkowych między symptomami.   

Metody logoedukacji/logoterapii stanowią: metoda lingwistyczna (leksykalna, gramatyczna, fonologiczna); metoda filologiczna (literacka); metoda pedagogiczna (nauczania, uczenia się); metoda psychologiczna (empatii, optymizmu, równowagi, syntonii, tolerancji, życzliwości); metoda muzyczna (śpiewanie, tańczenie); metoda plastyczna (malowanie, rysowanie); metoda ruchowa (ćwiczenia aparatu artykulacji, gimnastyka narządów mowy); metoda wzrokowo-słuchowo-dotykowa (aktywacji, intensyfikacji, stymulacji).

Proces logokorekcji/logoterapii, jako system dydaktyczny, obejmuje etapy oddziaływania od patologii logopedycznej do normy logopedycznej (bezwzględne osiągnięcie normy, względne osiągnięcie normy): etap poznawania: anamnezy, badania mowy, badania audiologicznego, foniatrycznego, laryngologicznego, ortodontycznego, neurologicznego, psychiatrycznego, obserwacji, opisu, wyjaśniania, przewidywania; etap uczulania: przedstawienie poprawnego wzorca językowego (też niejęzykowego) w izolacji (bez uwzględnienia sylab, wyrazów, zdań), powtórzenie poprawnego wzorca językowego (też niejęzykowego) w izolacji (bez uwzględnienia sylab, wyrazów, zdań), podlegające kontroli; etap utrwalania: przedstawienie poprawnego wzorca językowego (też niejęzykowego) w kontekście (z uwzględnieniem sylab, wyrazów, zdań), powtórzenie poprawnego wzorca językowego (też niejęzykowego) w kontekście (z uwzględnieniem sylab, wyrazów, zdań), podlegające kontroli; etap kontroli: oceny rezultatów/wyników redukowania/usuwania zaburzeń mowy w formie sprawności lingwistycznych/nielingwistycznych o charakterze nawyków/przyzwyczajeń, występujących w akcie mowy.

Zasady logoedukacji – logorehabilitacji/logorewalidacji stanowią: zasada wczesnej diagnozy/diagnozowania; zasada wczesnej interwencji – profilaktyki, terapii; zasada uwzględnienia silnych i słabych stron; zasada różnicowania problemów w mowie z problemami w nauce; zasada stopniowania trudności; zasada dynamizowania rozwoju; zasada kompleksowości zabiegów; zasada systematyczności zabiegów; zasada aktywnego, czynnego, świadomego udziału; zasada poszanowania podmiotowości przez respektowanie decyzji, wyboru; zasada poszanowania indywidualności przez respektowanie możliwości, potrzeb; zasada kształtowania motywacji, woli; zasada przezwyciężania ograniczeń pierwotnych; zasada przezwyciężania ograniczeń wtórnych; zasada wzmacniania rehabilitacji mowy/rewalidacji mowy poprzez farmakoterapię, kinezyterapię, fizykoterapię, psychoterapię, socjoterapię, terapię zajęciową; zasada terapii eklektycznej, terapii zintegrowanej; zasada współdziałania z domem, szkołą, z rodzicami, nauczycielami; zasada współpracy ze specjalistami, logopedą, pedagogiem, psychologiem, lekarzem.

Literatura/Piśmiennictwo
Grabias S., Kurkowski M. (red.) (2022). Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Grabias S., Panasiuk J., Woźniak T. (red.) (2022). Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Styczek I. (1981). Logopedia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Autor: Lidia Pustkowiak – Czytelniczka Portalu; nauczyciel akademicki, nauczyciel mianowany, nauczyciel wychowawca, magister pedagogiki specjalnej w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej, doktor nauk pedagogicznych