Charakterystyka niepełnosprawności intelektualnej

W Polsce zamiennie używa się pojęć „niepełnosprawność intelektualna” i „upośledzenie umysłowe”. Należy podkreślić, że w ostatnim czasie coraz większą wagę przywiązuje się do poprawności w używaniu pewnych określeń dotyczących osób z niepełnosprawnością, w tym intelektualną. Zgodnie ze światowym trendem w terminologii dotyczącej niepełnosprawności, należy oddzielać spójnikiem „z” cechą niepełnosprawności od osoby, która ją posiada. Stosowanie nazwy dysfunkcji na określenie osoby z tą dysfunkcją depersonalizuje, przysłania osobę jako podmiot. Zatem bardziej właściwe jest używanie wyrażenia „osoba z niepełnosprawnością”, niż „osoba niepełnosprawna”, gdyż niepełnosprawność jest tylko jedną z cech, za pomocą której można określić osobę i nie powinno się spostrzegać danej osoby tylko poprzez pryzmat jej niepełnosprawności. Wyraźna jest także tendencja do zastępowania terminu „upośledzenie umysłowe” terminem „niepełnosprawność intelektualna” czy „niepełnosprawność umysłowa”.

Bez względu na to, jak nazwana jest niepełnosprawność, to istnieje ona niezależnie od etykiet. Proces stygmatyzacji może sprawić, że najbardziej poprawne nazwy staną się w przyszłości deprecjonujące. Nie jest to zatem tylko sprawa języka, ale przede wszystkim kwestia postaw ludzi wobec niepełnosprawności.  

W polskiej literaturze przedmiotu oraz w dokumentach prawnych znajdziemy w dalszym ciągu najczęściej termin „upośledzenie umysłowe”, chociaż zaczyna się w nich używać również określenia niepełnosprawność intelektualna czy umysłowa. Niepełnosprawność intelektualna diagnozowana jest zgodnie z czterema stopniami: „lekkim”, „umiarkowanym”, „znacznym” i „głębokim”. Ocenia się, że w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie upośledzenie lekkie występuje w 80%, umiarkowane w 12%, znaczne w 7%, a głębokie w 1% przypadków. 

Niezależnie od stopnia niepełnosprawności, wszystkie dotknięte nią osoby są zdolne do rozwoju i funkcjonują tym lepiej, im wcześniej zapewni się im i ich rodzinom odpowiednią pomoc i wsparcie, takie jak: wczesna stymulacja rozwoju, adekwatna opieka medyczna, dostosowana do możliwości edukacja oraz różne formy aktywności z zatrudnieniem włącznie. Badania nad uczeniem się i motywacją osób z niepełnosprawnością intelektualną wykazały, że ich możliwości rozwojowe były niedoceniane. Systematyczne pobudzanie do rozwoju, konsekwentny system wymagań prowadzi do rozwijania możliwości tych osób. Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą, zatem nie ustąpi po zastosowaniu odpowiedniego sposobu leczenia. Jednakże osoba z niepełnosprawnością, jak wszyscy, może rozwijać się i zmieniać. Dostrzeganie i realizowanie dynamicznego ujęcia obniżonej sprawności intelektualnej stwarza nowe, realne szanse rozwoju i usprawniania osób z niepełnosprawnością intelektualną, opanowanie przez nie funkcji psychospołecznych, pożytecznych dla nich samych i środowiska[1].

Za osobę z niepełnosprawnością intelektualną uważa się taką, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku, rozwijająca się bez zaburzeń, jest zdolna wykonać. Zazwyczaj niepełnosprawność intelektualną, zwaną też inaczej obniżeniem poziomu rozwoju intelektualnego, definiuje się jako zaburzenie rozwojowe polegające na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszy deficyt w zakresie zachowań adaptacyjnych (w szczególności niezależności i odpowiedzialności) i potrzebę wspierania dla osiągnięcia samodzielności w życiu, w szkole i w społeczności[2].

Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się zatem utrudnieniami w sferze percepcyjnej i poznawczej, powodując wolniejsze tempo uczenia się i opanowywania różnorodnych sprawności poznawczych i społecznych. Nie jest ona jednak chorobą psychiczną. Jak bowiem twierdzą badacze zajmujący się tym problemem – niepełnosprawność intelektualna nie stanowi żadnej określonej jednostki chorobowej, lecz jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego.

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN mówi, że „niepełnosprawność intelektualna jest to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej”[3].                                                                                  

Niepełnosprawność intelektualna ma zawsze charakter globalny, gdyż wszystkie funkcje i procesy psychiczne odbiegają od normy. Trudności wynikają z zaburzeń spostrzegania, uwagi, pamięci, myślenia, mowy, sprawności motorycznych, które pojawiają się równocześnie z zaburzeniami procesów emocjonalnych, motywacyjnych oraz adaptacji społecznej. 

Zofia Sękowska proponuje zdefiniowanie niepełnosprawności intelektualnej jako „istotnie niższego niż przeciętny ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego (…), któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności, jak:

• komunikowanie się słownie,
• porozumiewanie się,
• samoobsługa,
• radzenie sobie w obowiązkach domowych,
• sprawności interpersonalne,
• korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,
• kierowanie sobą,
• zdolności szkolne,
• praca,
• sposoby spędzania wolnego czasu,
• troska o zdrowie”[5].                                                                                                                      

Z kolei Maria Grzegorzewska rozpatruje niepełnosprawność intelektualną w dwóch aspektach[6]. Autorka wyróżnia dwa terminy:

• oligofrenię, czyli niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub najwcześniejszego dzieciństwa, gdzie zawsze występuje wstrzymanie rozwoju mózgu wyższych czynności nerwowych;

• otępienie występujące później jako osłabienie, rozpad procesów korowych, uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych.     

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim wiąże się z niższym niż przeciętne funkcjonowaniem intelektualnym, z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem dwóch lub więcej umiejętności przystosowawczych, takich jak porozumiewanie się, samoobsługa, samodzielność, tryb życia domowego, troska o zdrowie i bezpieczeństwo, uspołecznienie, umiejętności szkolnych, organizowanie czasu wolnego i pracy[7].

Z dotychczas zaproponowanych definicji wyłania się wniosek, iż niepełnosprawność intelektualna nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska społecznego i fizycznego, które powodują trudności i ograniczenia osoby niepełnosprawnej. Obecnie w definiowaniu niepełnosprawności intelektualnej coraz mocniej akcentowane jest funkcjonowanie osób dotkniętych tym stanem w ich środowisku. Ze zmianą modelu ujmowania niepełnosprawności intelektualnej, polegającą na dostrzeganiu poza jej aspektami biologiczno-medycznymi także aspektów społeczno-personalnych wiąże się także to, iż następstwem tego procesu stało się postrzeganie w pierwszej kolejności osoby, a nie niepełnosprawności oraz budowanie systemu społecznej profilaktyki.                          

Wydaje się zatem, iż tylko ujmując zjawisko niepełnosprawności intelektualnej wieloaspektowo, można opracować skuteczne formy pomocy osobom dotkniętym tym stanem.

Pobierz cały materiał

[1] A. Wołowicz-Ruszkowska, Wsparcie osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym (w tym z zespołem Downa) i/lub niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz głębokim stopniem upośledzenia umysłowego II, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2012, s. 12.

[2] Por. A. Firkowska-Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika Specjalna podręcznik akademicki 1, Warszawa 2008.

[3] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN.

[4] A. Clarke, M. Clarke, Upośledzenie umysłowe, Warszawa 1969, s. 69.

[5] Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998, s. 215-216.

[6] Por. J. Kostrzewski J., I. Wald Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym [w]: Upośledzenie umysłowe – pedagogika (red.) K. Kirejczyk; Warszawa 1981, str. 52-65.

[7] Jurkiewicz Patrycja, Rola Beata, Model pracy z uczniem z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim [w:] Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały szkoleniowe, część II, Warszawa Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2010, s. 177-180).

Autor: Jagoda Olszewska – Czytelniczka Portalu