Jedną z głównych form porozumiewania się ludzi między sobą jest mowa. Służy ona nie tylko do przekazywania informacji, ale także stanowi bardzo ważny element funkcjonowania w otaczającym świecie. Brak mowy lub też ograniczenia we właściwym jej używaniu powodują, że dana osoba nie ma możliwości na wyrażanie uczuć, pragnień, doznań. W konsekwencji hamuje się rozwój sfery intelektualnej, a także powstają liczne problemy w zachowaniu. Osoba mająca problemy z porozumiewaniem się za pomocą mowy, staje się bardzo często bierna, wycofuje się z kontaktów społecznych, tworzy się bariera komunikacyjna, podważona zostaje sfera bezpieczeństwa, zaufania do ludzi, a wstępuje pustka i osamotnienie.

U osób niepełnosprawnych intelektualnie zauważa się pragnienie komunikowania się z otoczeniem nie mniejsze niż u pełnosprawnych. Potrzeba nawiązania kontaktu z drugim człowiekiem, okazania bliskości i przywiązania, dzielenia się własnymi odczuciami, myślami, stanowi podstawę społecznych interakcji i jest warunkiem nawiązania satysfakcjonujących relacji z innymi.

Termin „komunikacja” (łac. cominicare) oznacza „być w relacji, uczestniczyć, być w związku z” (Słownik języka polskiego 1998). Jak podaje G. Miller „przez komunikację rozumie się transmisję informacji z jednego miejsca do drugiego” (Smyczek, 2006, s. 15). Bowiem komunikowanie się charakteryzuje się wymianą informacji, co jednocześnie wiąże się z zaangażowaniem wszystkich uczestników rozmowy. A. Smyczek przytacza poglądy W. Oleksego, który tę formę komunikacji nazywa „efektem ping-ponga”, bowiem zadając pytanie oczekujemy odpowiedzi, a ta z kolei prowadzi do kolejnej wymiany informacji, czyli komunikację (Oleksy, 1999 za: Smyczek 2006, s. 15).

W badaniach przeprowadzanych w tej dziedzinie nauki dominuje pogląd, że na rozwój komunikacji międzyludzkiej, wywierają przede wszystkim takie czynniki jak:

• ogólny rozwój jednostki (intelektualny, emocjonalny, społeczny);
• jej możliwości poznawcze i jej własna aktywność;
• wpływ najbliższego otoczenia (Minczakiewicz, 2000 s. 255).

Należy tym samym zaznaczyć, że w codziennych sytuacjach życiowych, ludzie posługują się różnymi formami wyrażania swoich uczuć, myśli, pragnień. Stąd też mówimy, że komunikowanie się może mieć charakter:

1. werbalny, tzn. porozumiewanie słowne, możliwe jedynie u osób, które opanowały sztukę mówienia i rozumienia na podstawie języka;
2. niewerbalny, tzn. porozumiewanie się bezsłowne, nie mające jednocześnie w pełni charakteru świadomego i zamierzonego komunikatu. Można zaliczyć do nich między innymi: mimikę, gesty, sygnały mimiczno-głosowe: uśmiech, mruganie powiek, potakujące lub przeczące ruchy głowy. Należy jednak zaznaczyć, iż komunikacja niewerbalna wymaga rozumienia znaczenia symboliki, którą musi znać zarówno nadawca jak i odbiorca.

W szczególności osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym, w kontaktach z otoczeniem częściej komunikują się znakami niewerbalnymi niż słowem mówionym. Dlatego też należy pomagać, umożliwić im nawiązywanie kontaktów społecznych, aby byli rozumiani i sami mogli wysyłać komunikaty do otoczenia (Minczakiewicz 2000, s. 249).

Stąd też na świecie od ponad 30 lat pojawiają się coraz doskonalsze formy pomocy osobom niemówiącym lub też mającym problemy z porozumiewaniem się. Znane są ona jako: alternatywne i wspomagające metody komunikacji (Alternative and Augmentative Communication – AAC). Terminem tym określa się działania z zakresu praktyki edukacyjnej, psychologicznej, logopedycznej, które mają na celu skompensowanie (uzupełnienie bądź zastąpienie) zaburzonej lub nie istniejącej mowy (Smyczek, 2006, s. 10).

Należy zaznaczyć, iż system komunikacji alternatywnej i wspomagającej wobec mowy dźwiękowej – służy do nawiązania kontaktu z drugim człowiekiem, a także przyczynia się do poznawania świata. W zastosowaniu tej metody używane są pewne reguły użycia słów (składnia), dzięki czemu odkrywane są relacje z otaczającym nas światem. „Te reguły to:

• symbolizacja rzeczywistości poprzez nadawanie znaczeń słownych przedmiotom, czynnościom, miejscom, stosunkom przestrzennym, emocjom;
• grupowanie symboli słownych według różnych kryteriów: podobieństwa, przeciwieństwa, użytku, celu, przeznaczenia, analogii;
• tworzenie pojęć;
• reguły użycia składni;
• wyznaczanie pola semantycznego pojęć;
• wprowadzenie schematów językowych” (Toporowska 2005).

Dlatego, aby właściwie zrozumieć, czym jest komunikacja alternatywna i wspomagająca, należy zdefiniować oba te terminy:

• „Komunikacja alternatywna – znajduje zastosowanie, gdy osoba porozumiewa się bezpośrednio – twarzą w twarz – inaczej niż za pomocą mowy;
• Komunikacja wspomagająca – oznacza komunikację uzupełniającą lub wspierającą. Słowo „wspomagająca” podkreśla fakt, że interwencja z wykorzystaniem alternatywnych środków komunikacji ma dwojaki cel: wzmacniać i uzupełniać mowę oraz gwarantować zastępczy sposób porozumiewania się, gdy osoba nie zaczyna mówić” (von Tetzchner, Martinsen, 2002, s. 7).

Podstawowymi sposobami wykorzystywanej w tym systemie komunikacji są:

• Znaki manualne, do których zaliczany jest język migowy, a także inne znaki przekazywane za pomocą rąk.

Język migowy dostosowany jest do osób niesłyszących, posiadający swoją gramatykę z określoną odmianą i składnią, który różni się od języka mówionego. Należy dodać, iż języki migowe poszczególnych narodów różnią się, podobnie jak języki mówione. Natomiast znaki manualne skonstruowane są tak, aby odpowiadały słowom języka mówionego.

• Znaki graficzne, obejmują wszystkie znaki, które przedstawiane są graficznie. Do nich zaliczamy: Symbole Blissa, Picture Communication Symbols [PCS], Pictogram Ideogram Communication [PIC], Rebus.

System Blissa – zawiera proste znaki graficzne przedstawiające sedno znaczeniowe słów, zarówno pojęć abstrakcyjnych jak i konkretnych. System ten w wersji podstawowej zawiera około 3000 symboli, które obejmują wszystkie części mowy, zależności czasowe i przestrzenne. Poprzez zastosowanie podstawowych form, ale także poprzez łączenie ich, można uzyskać nowe znaczenie. Ze względu na skomplikowany charakter tego systemu, nie powinien on być wybierany przez osoby niepełnosprawne intelektualnie.

Piktogramy PIC – system ten składa się z rysunków, które przedstawiają białe sylwetki na czarnym tle, zawierający około 1300 znaków. W większości są to rysunki przedstawiające realne przedmioty, miejsca, postacie. Zaś czasowniki pokazywane są jako postacie wykonujące określone czynności. System ten pozwala ponadto pokazać proste sytuacje społeczne (świat, zdarzeń), stosunki przestrzenne, liczbowe. Ta forma komunikacji dostosowana jest dla dzieci będących na poziomie myślenia konkretno-obrazowego, a także dla osób posługujących się ograniczoną liczbą pojęć abstrakcyjnych. Ponadto, zastosowano duży kontrast i czytelność symboli, staje się dostępna dla osób z zaburzeniami percepcji wzrokowej.

System PCS – składa się z czarnych konturów prostych rysunków na białym tle, które można dowolnie wypełniać kolorami w razie potrzeby. System ten zawiera około 3500 symboli. Ze względu na to, że wiele symboli przedstawionych jest w wersjach mniej lub bardziej abstrakcyjnej – pozwala na korzystanie z nich osobom na różnym poziomie rozumienia.

Rebus – składa się z 950 znaków graficznych, mających charakter piktograficzny, niektóre ideograficzny. W systemie tym używa się jednocześnie liter, a także znaków graficznych. Jedna lub kilka liter związanych jest z wymową hasła. W ten sposób połączenie znaku graficznego z literami tworzy nowe słowa. Dlatego też system ten stosuje się w celu przyswojenia umiejętności czytania.

• Znaki przestrzenno-dotykowe, które wykonane są najczęściej z drewna lub plastiku np. klocki słowne Premacka.

Zostały one utworzone dla osób niewidzących bądź też z uszkodzonym wzrokiem. Mają one łatwe do odróżnienia kształty i zróżnicowaną fakturę. Dzięki temu można nimi manipulować, poruszać je i dotykać, co zasadniczo wyróżnia tę metodę spośród innych. System ma na celu nauczanie pojedynczych znaków, ale można z niego także układać zdanie.

• pomoce komunikacyjne, które pojawiły się waz z rozwojem technologii komputerowej. Zalicza się do nich: tablice, urządzenia o nieskomplikowanej technologii z zastosowaniem światła i ruchomych wskaźników, a przede wszystkim pomoce technologii komputerowej z monitorem i syntetyczną mową. Skierowane są one głównie do osób z zaburzeniami ruchowymi, autystycznych, a także z zaburzeniami językowymi i upośledzeniem umysłowym (von Tetzchner, Martinsen, 2002).

Wybierając odpowiednio system komunikacji wspomagającej i alternatywnej należy kierować się potrzebami danej osoby, jej indywidualną sytuacją, przede wszystkim zaś możliwościami ruchowymi, zdolnością postrzegania ruchu, kształtów i obrazów. Można również korzystać z kilku systemów, ale wówczas należy wybrać jeden główny (von Tetzchner, Martinsen, 2002).

Bibliografia:

1. Minczakiewicz E. (2000), Komunikowanie się z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo [w:] J. Pilecki (red.), Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków
2. Łobocki M. (2009), Metody techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Im-puls”, Kraków
3. Słownik języka polskiego (1998), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
4. Toporowska E. 2005, Komunikacja alternatywna – jej rodzaje oraz warunki stosowania w pracy z dzieckiem, str.int: www.zse.edu.pl/publikacje – nauczycieli.html?…komunikacja, z dnia 29.12.2011 r.
5. Tetzchner S., Martinsen H. (2002), Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Warszawa
6. Smyczek A., Bolon B., Bobińska-Domżał A., Guzik J. (2006), Twoje znaki, moje słowa i zabawa już gotowa! (AAC), Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Kraków

Autor: Joanna Kos – oligofrenopedagog – Czytelniczka Portalu