CZYM JEST NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA?

Niepełnosprawność intelektualna to termin stosowany w nazewnictwie pozamedycznym (dydaktyka, pedagogika, psychologia, rewalidacja) jako mniej pejoratywny odpowiednik funkcjonującego w medycynie i rehabilitacji określenia: upośledzenie umysłowe.

Nazwami tymi określa się szerokie spektrum wrodzonych lub bardzo wcześnie nabytych nieodwracalnych zaburzeń rozwojowych przejawiających się znacznym obniżeniem sprawności umysłowej i funkcji intelektualnych (iloraz inteligencji poniżej 70).

Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie złożone, o niejednorodnych objawach i zróżnicowanym stopniu nasilenia oraz trudnej do przewidzenia dynamice. Obejmuje nie tylko sferę poznawczego funkcjonowania człowieka, ale wywiera wpływ na całą jego osobowość i determinuje sposób jego funkcjonowania w społeczeństwie.

TYPOLOGIA  NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

W zależności od tego, jak znaczne jest obniżenie sprawności umysłowej człowieka w stosunku do normy wiekowej (100 w skali Wechslera), rozróżnia się niepełnosprawność intelektualną: w stopniu lekkim,  umiarkowanym, znacznym i głębokim.

Niepełnosprawność intelektualną w stopniu lekkim diagnozuje się, gdy iloraz inteligencji człowieka mieści się w przedziale: 69-50 w skali Wechslera. Jest to najłagodniejsza i najczęściej występująca forma niepełnosprawności intelektualnej.

Najbardziej charakterystycznymi cechami osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim są:

• opóźniony rozwój motoryczny, brak precyzji ruchów, obniżona koordynacja ruchowa;
• spowolniony rozwój mowy, wady wymowy, ubogi zasób słownictwa czynnego i biernego, szczególnie w aspekcie pojęć abstrakcyjnych;
• zwolniony tok myślenia konkretno-obrazowego (ociężałość umysłowa);
• znacznie obniżona zdolność do myślenia abstrakcyjnego (wnioskowania, porównywania, uogólniania, rozpoznawania zależności przyczynowo-skutkowych);
• mała samodzielność myślenia, brak krytycyzmu, podatność na sugestie;
• trudności w uczeniu się (problemy ze skupieniem się, ograniczony zakres uwagi, obniżone zdolności spostrzegania, osłabienie umiejętności zapamiętywania, dominacja pamięci mechanicznej, wolne tempo uczenia się, niewielka możliwość syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości);
• niedojrzałość procesów emocjonalnych, impulsywność, osłabiona kontrola emocji, dążeń i popędów, egocentryczność.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim nie są w stanie zrozumieć skomplikowanych zjawisk społeczno-przyrodniczych i w związku z tym nie przejawiają inicjatywy, nie podejmują aktywności. Wskutek tego ich samodzielne funkcjonowanie społeczne jest utrudnione. Ludzie ci są zdolni do samodzielnego wykonywania czynności domowych i podejmowania prostych prac fizycznych. W trudniejszych sytuacjach życiowych  mogą już wymagać wsparcia i nadzoru.

O niepełnosprawności intelektualnej w stopniu umiarkowanym mówimy, gdy iloraz inteligencji człowieka mieści się w przedziale: 49-35 w skali Wechslera.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu umiarkowanym najczęściej cechuje:

• znacznie opóźniony i mocno zaburzony rozwój motoryczny, skutkujący częściowym ograniczeniem umiejętności poruszania się, wykonywania czynności samoobsługowych, higienicznych;
• wady wymowy, mowa bełkotliwa, agramatyczna, ubogi zasób słownictwa czynnego i biernego, ogromne problemy w zakresie przyswajania pojęć abstrakcyjnych, zdolność posługiwania się językiem ograniczona do prostych komunikatów informacyjnych;
• duże trudności w uczeniu się (mocno ograniczona możliwość koncentracji, obejmująca jedynie wykonywanie prostych, mechanicznych czynności; obniżona sprawność spostrzegania, wąski zakres i niewielka trwałość pamięci, bardzo wolne tempo uczenia się);
• trudności w zakresie rozumienia stosunków logicznych;
• znaczne problemy w zrozumieniu i przestrzeganiu norm społecznych, istotne braki w zakresie umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych;
• duża wrażliwość, silna potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji, miłości, kontaktu.

Osoby z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną są w stanie opanować tylko podstawy pisania, czytania i liczenia oraz nauczyć się wykonywania jedynie bardzo prostych czynności. Dlatego wymagają stałej ochrony, opieki i nadzoru.

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym występuje u osób, których iloraz inteligencji  mieści się w przedziale: 34-20 w skali Wechslera.

Najbardziej charakterystycznymi cechami osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu znacznym są:

• wady narządów zmysłów;
• poważne wady fizyczne;
• znacznie opóźniony rozwój fizyczny i ruchowy (współistniejąca niepełnosprawność ruchowa, duże trudności w zakresie lokomocji, mocno ograniczona motoryka rąk, istotnie obniżona sprawność aparatu artykulacyjnego);
• brak mowy lub jej minimalny rozwój – na poziomie niewystarczającym do werbalnej komunikacji z otoczeniem;
• znaczne obniżenie umiejętności porozumiewania się;
• poważnie ograniczona zdolność realizacji nawet najprostszych potrzeb, dbania o higienę, samoobsługi;
• silnie zaburzona koncentracja uwagi (zdolność skupiania się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub mocno wyróżniających się z otoczenia);
• istotne deficyty w zakresie pamięci;
• utrudnione spostrzeganie i rozpoznawanie przedmiotów;
• bardzo proste sposoby okazywania uczuć;
• brak kontroli emocji;
• ogromny problem ze zrozumieniem i wykonaniem nawet najprostszych poleceń.

Osoby znacznie niepełnosprawne intelektualnie są w stanie nauczyć się zaledwie najłatwiejszych operacji w zakresie liczenia oraz opanować jedynie umiejętność wzrokowego rozpoznawania prostych wyrazów. Mogą wykonywać tylko pojedyncze, nieskomplikowane czynności, i to pod ścisłym nadzorem. Są  niesamodzielne i wymagają nieustannej opieki.

Z głęboką niepełnosprawnością intelektualną mamy do czynienia w przypadku osób, których iloraz inteligencji jest mniejszy niż 20 w skali Wechslera.

Najbardziej charakterystyczne cechy osób głęboko niepełnosprawnych intelektualnie to:

• ciężkie wady neurologiczne i fizyczne;
• poważne zaburzenia zdrowotne;
• znaczne upośledzenie zmysłów;
• poważne ograniczenia w zakresie poruszania się;
• problemy z kontrolą zwieraczy;
• minimalna zdolność do komunikowania się z otoczeniem;
• niezdolność do uczenia się i zapamiętywania;
• brak wyraźnych objawów życia uczuciowego (przekazywanie otoczeniu jedynie najprostszych komunikatów emocjonalnych).

Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną są w stanie zrozumieć zaledwie niewielką ilość pojedynczych słów i zareagować jedynie na kilka prostych poleceń. W sprzyjających warunkach niektórzy z tych ludzi mogą nauczyć się sygnalizować potrzeby fizjologiczne i wykonywać podstawowe czynności samoobsługowe. Są więc zupełnie niesamodzielni i wymagają stałej, całkowitej opieki oraz pielęgnacji.

PRZYCZYNY  NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI  INTELEKTUALNEJ

Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie o skomplikowanej etiologii, które może być wywołane przez szereg rozmaitych przyczyn.

Najczęściej są nimi:

• choroby o podłożu genetycznym (związane z nieprawidłową budową lub uszkodzeniem genów): zespół Downa, zespół Turnera, zespół Klinefeltera, zespół Retta, zespół kruchego chromosomu X;
• choroby neurologiczne: epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce;
• choroby metaboliczne: fenyloketonuria, galaktozemia;
• uszkodzenia kory mózgowej w okresie prenatalnym spowodowane działaniem toksyn, leków, środków odurzających, wirusów (odra, różyczka, świnka, ospa wietrzna, półpasiec, opryszczka, kiła), promieniowaniem radioaktywnym, niedotlenieniem (wskutek niewydolności łożyska), konfliktem serologicznym;
• uszkodzenia kory mózgowej w okresie okołoporodowym wywołane niedotlenieniem, urazami mechanicznymi, wirusami (opryszczka), infekcjami układu nerwowego (zapalenie opon mózgowych, zapalenie mózgu);
• uszkodzenia kory mózgowej w okresie wczesnodziecięcym powstałe wskutek urazów mechanicznych, chorób mózgu, zaburzeń metabolizmu;
• czynniki środowiskowe: niekorzystne warunki psychospołeczne, zaniedbanie, brak odpowiedniej stymulacji rozwojowej.

TERAPIA  NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI  INTELEKTUALNEJ

Niepełnosprawność intelektualna jest zaburzeniem nieodwracalnym, co oznacza, że nie można jej wyleczyć i będzie towarzyszyć osobie przez całe życie. Jenak podjęta szybko, intensywna, wieloaspektowa, dostosowana do stopnia niepełnosprawności terapia, pozwala pozytywnie wpływać na rozwój niektórych funkcji intelektualnych i wzmocnić je, co w efekcie może zwiększyć poziom samodzielności jednostki.

Terapia niepełnosprawności intelektualnej powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka oraz polegać na możliwie wszechstronnej stymulacji jego rozwoju.

Powinny się na nią składać:

• rehabilitacja (usprawnianie funkcji motorycznych);
• farmakoterapia (leczenie współistniejących schorzeń somatycznych i zaburzeń psychicznych);
• terapia logopedyczna (wspieranie rozwoju mowy i umiejętności komunikacyjnych);
• trening poznawczy (stymulacja rozwoju funkcji percepcyjnych mózgu, koncentracji, zapamiętywania);
• trening zdolności psychospołecznych (w tym także modyfikacja i wygaszanie zachowań niepożądanych);
• psychoedukacja i zapewnienie wsparcia społecznego rodzinie osoby upośledzonej.

Podejmując oddziaływania terapeutyczne wobec osoby z niepełnosprawnością intelektualną należy zadbać o przyjazną i bezpieczną atmosferę, nawiązywać do zainteresowań i upodobań jednostki, bazować na jej mocnych stronach, stopniować trudności, stosować wzmocnienia pozytywne. Niezbędne jest także zaangażowanie do współpracy na rzecz stymulacji rozwoju osoby upośledzonej wszystkich środowisk, w których przebywa (dom, szkoła, placówki medyczne, społeczność lokalna).

Źródła:

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD, Rewizja X,

1. Kościelak: Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo
2. Morcinek: Pedagogika specjalna
3. Orzeł: Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób upośledzonych umysłowo

Autor: Elżbieta Wika

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli