Sprawność manualna jest istotnym elementem pracy z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną, zwłaszcza z dodatkowymi sprzężeniami i zaburzeniami. To na pracy ręki opiera się wiele czynności i ruchów, a co za tym idzie większość umiejętności funkcjonalnych. Rozwijająca się sprawność manualna pozwala nabywać dziecku umiejętności potrzebne w edukacji oraz codziennym życiu. Motoryka mała jest umieszczona w rozwoju psychomotorycznym dziecka jako jego nieodłączny element. Rozwój psychomotoryczny jest podwaliną dla planowania pracy w szkolnictwie specjalnym. Tylko patrząc w profesjonalny sposób na rękę i jej znaczenie z uwzględnieniem etapów jej usprawniania, jesteśmy w stanie osiągnąć sukces w pracy z dzieckiem.

Wyróżnić możemy dwie podstawowe funkcje ręki: czuciową i ruchową.

Funkcja czuciowa odpowiada za odbiór bodźców z otoczenia. Ręka staje się zmysłem dotyku pozwalającym odbierać czucie powierzchowne, głębokie, mięśniowe. Rękami odczuwany jest otaczający świat. Jest to bardzo istotny kanał w przypadku osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, zwłaszcza gdy współtowarzyszy temu niedowidzenie lub całkowity brak wzroku. W tym przypadku na stymulacji czuciowej opierają się terapie i oddziaływania. Sprzyjają temu samorzutne aktywności poznawcze uczestników zajęć, których spektrum jest poszerzane dzięki ukierunkowaniu terapeuty.

Funkcja ruchowa ręki to zadania ruchowe typu: manipulacja, chwyt, zdolności oporowe, przemieszczanie się i zmiana położenia, umiejętności obronno-sportowe.

W placówkach specjalnych częstym zjawiskiem są deficyty w zakresie funkcjonowania rąk począwszy od trudności w poruszaniu nimi do precyzji manualnej. Czynników powodujących je jest wiele. Czynniki ograniczające pracę ręki to: uszkodzenie mózgu lub nieprawidłowa jego praca, nieprawidłowości w budowie ręki, zaburzenia integracji sensorycznej, trudności z regulacją napięcia mięśniowego, problem z orientacją w schemacie ciała, dyspraksja – brak umiejętności planowania ruchu, przyjmowanie nieprawidłowej pozycji, postawy, nieprawidłowy chwyt narzędzia do rysowania i pisania, złe warunki pracy typu: nieprawidłowa wysokość ławek, krzeseł, złe oświetlenie, nieprawidłowe narzędzia, zaburzenia lateralizacji, leworęczność, niepełnosprawność intelektualna. Stąd niezwykle ważne jest podjęcie specjalistycznych działań diagnostyczno-terapeutycznych z zakresu terapii ręki. Niezależnie od trudności, rodzaju i genezy zaburzenia, prowadzone są w pracy ćwiczenia dostosowane do potrzeb i możliwości uczestnika zajęć.

Pedagog pracujący z dziećmi i młodzieżą w placówce specjalnej. podejmuje działania usprawniające w ramach terapii ręki na podstawie następujących symptomów:

• trudności w czynnościach samoobsługowych
• wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe
• niechęć do czynności manualnych jak: malowanie, rysowanie, wycinanie, lepienie
• przejawianie nadwrażliwości dotykowej, awersja do konkretnych faktur
• wykazywanie podwrażliwości dotykowej lub proprioceptywnej przejawiające się potrzebą silnego docisku w relacjach z innymi
• trudności z ćwiczeniami wymagającymi koordynacji obustronnej
• trudności z koncentracją uwagi
• trudności w pisaniu.

Podejmowane ćwiczenia terapii ręki mają na celu usprawnienie funkcjonowania, sprawienie, by dziecko jak najlepiej radziło sobie w życiu, poznawało świat i osiągało kolejne etapy rozwoju. Usprawnianie manualne przebiega od ruchów dużych w kierunku małych i bardziej precyzyjnych. Odbywa się poprzez:

• rozwijanie ruchomości kończyn górnych
• pracę nad nauką lub doskonaleniem czynności samoobsługowych
• poprawę funkcjonowania w zakresie umiejętności manualnych, w tym precyzyjnych ruchów dłoni i palców
• poprawę lub doskonalenie chwytu
• poprawę lub doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej obustronnej
• wyuczenie zdolności skupienia uwagi, patrzenia
• wzmacnianie koncentracji
• ukształtowanie umiejętności przekraczania linii środkowej ciała
• dostarczanie wrażeń dotykowych i poznawanie przez dziecko różnych kształtów i struktur materiałów oraz ich rozróżniania.

Istotnym elementem zajęć jest wykształcenie prawidłowych nawyków, takich jak: zachowanie właściwej pozycji ciała, opanowywanie prawidłowego chwytu, kontrolowanie siły nacisku i regulowanie napięcia mięśniowego, doskonalenie precyzji ruchów i opanowywanie właściwych nawyków ruchowych. Ma to sprzyjać pełniejszej realizacji zadań samoobsługowych, manipulacyjnych, a nawet graficznych. W odniesieniu do dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, terapia ręki przyczynia się do kształtowania poczucia sprawczości oraz poszerzania bazy dotykowych wrażeń sensorycznych lub eliminowania nadwrażliwości w obrębie rąk i dłoni.

Ćwiczenia dobierane są indywidualnie do potrzeb i sprawności każdego dziecka. Terapia opiera się na starannej diagnozie i opracowanym odpowiednim programie terapeutycznym, dostosowanym do potrzeb dziecka.

Terapia ręki jest niezastąpioną metodą pracy w szkolnictwie specjalnym i odpowiada na funkcjonalne potrzeby dziecka, wspierając rozwój jego samodzielności.

Bibliografia:

1. Bartkiewicz W., Giczewska A., Terapia ręki, Acentrum, Warszawa 2014
2. Minor E., Minor M., Poznanie przez działanie, Difin, Warszawa 2009
3. Karaskova V., Zabawy ruchowe dla dzieci zdrowych i niepełnosprawnych, GWP, Gdańsk 2004
4. Mikołajewska E., Terapia ręki. Diagnoza i terapia, Soyer Centrum Szkoleniowe, Poznań
5. Rose C., Gordon D., Zabawy fundamentalne, przewodnik od narodzin do 6 lat, transfer LEARNING solutions, Gdańsk 2009

Autor: Irena Wasyluk – Czytelniczka Portalu