Dziecko z niepełnosprawnością ruchową – trudności w funkcjonowaniu w przedszkolu i szkole

Dziecko na etapie edukacji przedszkolnej oraz w pierwszych latach nauki szkolnej charakteryzuje nieustająca potrzeba poruszania się, określana inaczej jako „głód ruchu”. Niestety można rzec, że ogromną niesprawiedliwością jest, iż nie każdemu dziecku taka szansa jest dana. Niektóre dzieci borykają się ze schorzeniami uniemożliwiającymi im poruszanie się w stopniu całkowitym lub niepełnym, często wiąże się to z deformacjami ciała.

Za niepełnosprawność ruchową uznaje się „wszelkie zaburzenia funkcjonowania narządu ruchu człowieka, które mogą być wywołane m.in. uszkodzeniami lub zaburzeniami czynności układu nerwowego, chorobami uwarunkowanymi genetycznie, stanami pourazowymi, wadami wrodzonymi lub innymi przyczynami, których konsekwencją jest ograniczenie sprawności ruchowej”[1].

Dziecko niepełnosprawne napotyka na swej życiowej drodze mnóstwo problemów, które z reguły wymagają pomocy osób dorosłych. Jak wiadomo, wszystkie dzieci zasługują na pomoc i wskazówki od dorosłych, lecz sytuacja dzieci dotkniętych niepełnosprawnością komplikuje znacząco ich położenie. Mam tu na myśli nie tylko codzienne funkcjonowanie w obszarze domowym, lecz przede wszystkim możliwości edukacyjne dziecka.

„Niepełnosprawność ruchowa może wpływać niekorzystnie na możliwości edukacyjne dzieci, ponieważ każda aktywność szkolna związana jest z poruszaniem się – nawet jeśli stopień ruchu jest minimalny, to jednak stanowi on dla dzieci z dysfunkcją narządu ruchu poważne ograniczenie”[2].

Wiadomo, że rodzaj problemów, z jakimi zmaga się dziecko z niepełnosprawnością ruchową, zależy od stopnia niepełnosprawności, lecz w większości przypadków takie dziecko potrzebuje dodatkowego oprzyrządowania, by móc się przemieszczać. Etap przedszkola to czas pojawiania się prób samodzielności dziecka, co w przypadku dzieci niepełnosprawnych nie ujawni się, gdyż wymagają pomocy bliskich osób.

Rodzice bądź osoby sprawujące na co dzień opiekę nad dzieckiem niepełnosprawnym starają się we wszystkim je wyręczać. Może to niestety doprowadzić do wyuczonej bezradności dziecka i braku chęci do podjęcia inicjatywy wykonania określonego zadania. Zadanie na miarę jego możliwości, staje się dla niego niewykonalne i zaczyna przysparzać kolejnych problemów. Znacznemu obniżeniu ulega poziom motywacji wewnętrznej dziecka, gdyż zdaje się ono na innych, a siebie postrzega jedynie przez pryzmat swojej niepełnosprawności.

Pojawić się może niecierpliwość, wybuchy agresji, postawy roszczeniowe wobec osób z otoczenia. Bywają niestety sytuacje, gdzie dziecko pomimo niepełnosprawności, nie może liczyć na stosowną pomoc osób z rodziny, na odpowiednią opiekę lekarską, na pomoc w edukacji, co często wynika z sytuacji związanej z zaniedbaniem dziecka przez rodziców, brakiem odpowiednich warunków środowiskowych.  Wówczas nie tylko mamy do czynienia z pogłębiającymi się problemami zdrowotnymi niepełnosprawnego dziecka, lecz również z jego wyalienowaniem w społeczeństwie, niemożnością nawiązywania relacji z innymi rówieśnikami.

Jednakże może się okazać, że zaistnieje również  brak pomocy w instytucji przedszkola czy szkoły, co spowodowałoby dyskwalifikację dziecka już na samym początku edukacji. Dziecko z niepełnosprawnością ruchową rozpoczynające naukę w placówce, zaczyna być świadome swojej niemocy porównując się względem innych. Jest to okres postrzegania innych i siebie względem otoczenia.

Koordynacja wzrokowo-ruchowa dziecka niepełnosprawnego motorycznie jest często zaburzona. Czytanie i pisanie stanowi nie lada wyzwanie. Ze względu na niepełnosprawność, dziecku ciężko jest wytrzymać w określonej pozycji, np. zauważalne jest to w czasie zajęć lekcyjnych. Umiejętność koncentracji również ulega obniżeniu. Postrzeganie bywa zniekształcone poznawczo. Dziecko napotyka na ogromne trudności spowodowane brakiem opanowania umiejętności lokomocyjno-komunikacyjnych na stosownym poziomie. W szkole mogą pojawić się kłopoty związane z pamięcią, z odwzorowywaniem sekwencji i wykonywaniem manualnych zadań, często może pojawić się problem z mową z uwagi na nieprawidłowości w rozwoju mowy wynikające z niepełnosprawności lub ze względu na lęk społeczny wobec innych osób. 

Brak należytej opieki, zdecydowanie obniża możliwości poznawcze dziecka, niekiedy nawet wzmaga poczucie wstydu, co może prowadzić do wyobcowania dziecka ze środowiska rówieśniczego. 

Kolejną barierą nie do pokonania w sposób samodzielny jest niedostosowanie „techniczne” placówki. Dzieci uczęszczające do szkół, zmagają się z brakiem możliwości samodzielnego przemieszczania się. Nie wszystkie szkoły są dostosowane do potrzeb dzieci niepełnosprawnych, nie posiadają podjazdu dla wózka inwalidzkiego, windy, odpowiednich toalet.

Dzieci niepełnosprawne często są chwiejne emocjonalnie, potrzebują nie tylko wsparcia w postaci fizycznej, jakimi są sprzęty i pomoc w ubieraniu, utrzymaniu higieny, lecz ważne są dla nich okazywane im emocje, ponieważ zazwyczaj nastrój osób niepełnosprawnych bywa obniżony. Niektóre dzieci niepełnosprawne ruchowo nie potrafią właściwie okazywać emocji, lecz oczekują ciepła, uznania od innych, co jest zrozumiałe.

Ważnym jest, by dziecko nie odczuwało litości ze strony innych osób, by traktować je na równi z rówieśnikami, mając na uwadze oczywiście możliwości dziecka dotkniętego niepełnosprawnością. Takie dziecko musi nauczyć się funkcjonowania w sposób, w jaki funkcjonują inni ludzie, bez postrzegania siebie jako człowieka tylko i wyłącznie niepełnosprawnego.

Dzieci z niepełnosprawnością motoryczną osiągają później dojrzałość szkolną. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym, które są niepełnosprawne, przyjmuje się, że treści podstawy programowej zostały przyswojone przez dziecko z pomocą nauczyciela wspomagającego.

Podczas edukacji szkolnej należy zorganizować dzieciom kształcenie na zasadzie indywidualizacji nauczania. Należy wziąć pod uwagę możliwości psychofizyczne dziecka i tempo przyswajania poszczególnych umiejętności.

Najistotniejszym elementem jest nawiązanie komunikacji nauczyciela z uczniem niepełnosprawnym motorycznie. Wiadomym jest, że mowa dziecka ulega często zniekształceniu z uwagi na nieprawidłowości w jej rozwoju, wynikające z niepełnosprawności. Niekiedy też dziecko przejawia lęk przed nawiązaniem dialogu z osobami innymi niż członkowie najbliższej rodziny. Czynnikami zaburzającymi komunikację z dzieckiem z niepełnosprawnością ruchową, są: „słaba koncentracja uwagi, dysharmonia rozwoju, nadpobudliwość, męczliwość, bierność, niekiedy zachowania agresywne i buntownicze, niska lub zbyt wysoka (nieadekwatna) samoocena, trudności w relacjach społecznych, zaburzenia komunikacyjne, obniżenie nastroju czy występowanie lęków o własne zdrowie i przyszłość”[3].

Ważne, by dziecko czuło się traktowane na równi z rówieśnikami, pomimo obniżenia wobec niego wymagań edukacyjnych. Ocena dziecka z niepełnosprawnością ruchową powinna spełniać funkcję informacyjną, wspierającą oraz motywacyjną. Ważne, by w razie wątpliwości, nakierowana była na korzyść dla dziecka.

Praca z dzieckiem niepełnosprawnym motorycznie niesie ze sobą obnażenie faktu niedostosowania wielu szkół. Dzieci niepełnosprawne wymagają specjalistycznych urządzeń typu: nakładki, stabilizatory dla głowy, stóp, pochyłe blaty z ogranicznikami, by nie spadały im przybory szkolne. W sali lekcyjnej natomiast podłoże powinno być antypoślizgowe. Niestety sytuacja „techniczna” szkół pozostawia wiele do życzenia.

Praca z dzieckiem niepełnosprawnym ruchowo zobowiązuje nauczyciela do dostosowania treści edukacyjnych. „Nauczyciele i specjaliści, którzy prowadzą zajęcia edukacyjne, podejmując się pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością ruchową są zobowiązani do opracowania indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego, który uwzględnia w swojej treści podstawę programową. W programie dla ucznia z niepełnosprawnością ruchową powinny znaleźć się informacje dotyczące zakresu niezbędnych adaptacji treści, metod, form i środków. Należy również ustalić formy i rodzaje zajęć dodatkowych i nadobowiązkowych, które będą uwzględniały również cele rehabilitacyjne”[4].

Istotna jest wstępna obserwacja i diagnoza nauczyciela, która pomoże mu ocenić w jakim stopniu dziecko radzi sobie z trudnościami wynikającymi z jego niepełnosprawności i jak przyswaja poszczególne treści edukacyjne. Indywidualizacja nauczania sprzyja takiemu wykreowaniu zadań dla ucznia, by mógł podołać wyzwaniu na bazie posiadanych już umiejętności oraz by częściowo poszerzył przy tym swą wiedzę o nowe treści.

Należy również pamiętać o zasadzie oszczędzania zbytecznego wysiłku dziecka, by nie poczuło się ono przeciążone nadmiarem zadań. Należy zauważać zmiany w samopoczuciu dziecka oraz moment zmęczenia nauką. Dziecko powinno mieć też możliwość ekspresji swych emocji oraz samorealizacji. Można tego dokonać przykładowo poprzez dzieła muzyczne lub plastyczne albo przy pomocy bajkoterapii.

Najważniejszą zasadą jest ograniczenie skutków, jakie wyrządza niepełnosprawność ruchowa dziecku w jego codziennym funkcjonowaniu. By móc tego dokonać nauczyciel powinien:

• „umieć rozładować u dziecka napięcie psychoruchowe (np. poprzez ćwiczenia rozluźniające);
• dostosować tempo pracy uczniów do aktualnej dynamiki procesów nerwowych z uwzględnieniem mechanizmów powstawania zmęczenia i jego faz;
• wprowadzać ćwiczenia wzmacniające koordynację psychoruchową;
• prezentować zjawiska wieloaspektowo tak, by uruchomić jak najwięcej analizatorów zmysłowych;
• kompensować braki ucznia w zakresie emocjonalno-poznawczym i kinestetyczno-ruchowym;
• unikać gwałtownych zmian w aktywnościach dziecka;
• zapobiegać dekompensacji wszystkich wyćwiczonych już umiejętności”[5].

Adaptacja treści do możliwości psychofizycznych ucznia z niepełnosprawnością ruchową wymaga ciągłej modyfikacji warsztatu pracy. Nauczyciel musi zmieniać metody pracy i środki dydaktyczne, by wzbudzić motywację w dziecku do podjęcia działania. Odczuwane przez dziecko wsparcie ze strony nauczyciela skutkuje zwiększoną samooceną i niwelowaniem postrzegania siebie jedynie przez pryzmat osoby niepełnosprawnej.

Bibliografia:

Autor: Anna Boczkowska – Czytelniczka Portalu