Współczesne czasy są tak zróżnicowane, że człowiek minionej epoki gubi się w ich wielowymiarowości. Zbyt duża ilość bodźców to aspekt, który szczególnie przeszkadza w egzystencji już od wczesnych lat dzieciństwa. Mózg ma problemy z ich właściwą segregacją. Ten chaos wpływa na generowanie się deficytów w obszarze poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Co w takim przypadku może i powinien zrobić świadomy pedagog? Jaką drogę powinien wybrać? Być może jednym ze sposobów, aby zaistniała właściwa korelacja w tych obszarach, jest zastosowanie treningu uważności (mindfulness).

Trening „mindfulness” oznacza dosłownie „pełnia umysłu”, „pełna świadomość”, jest w Polsce używany w brzmieniu angielskim lub tłumaczony na język polski jako „uważność”, „uważna obecność”. Profesor Jon Kabat Zinn (twórca najbardziej znanego programu opartego na uważności, Mindfulness Based Sress Reduktion, MBSR) definiuje uważność jako bycie skoncentrowanym w pewien określony sposób: świadomie tu i teraz, bez żadnego wartościowania i oceniania. Uważność opisywana jest również jako „czuła uwaga”, co podkreśla znaczenie jej łagodności i empatii, która jest dziś tak bardzo potrzebna każdemu człowiekowi. Liczne badania pokazują, że systematyczna praktyka uważności nie tylko pozytywnie wpływa na nasz dobrostan psychiczny, ale także na nasze zdrowie (E. Snel, Uważność i spokój żabki, Warszawa, CoJaNaTo, 2015, s. 8).

Eline Snel jest holenderską terapeutką, która opracowała metodę medytacji dla dzieci. Uważność definiuje jako otwarte i przyjazne nastawienie do tego, co się w danej chwili dzieje. Zachęca do tego, aby próbować zrozumieć każde zdarzenie bez osądzania. Autorka książki Uważność i spokój żabki przekonuje, iż praktyka uważności zaspokaja w tych czasach ogromną potrzebę fizycznego i duchowego spokoju nie tylko dzieci, ale i osób dorosłych. W obecnych czasach dzieci od najmłodszych lat mają wiele wyzwań społecznych, emocjonalnych oraz szkolnych. Naturalną potrzebą dzieci jest uczenie się, są też naturalnie uważne. Bywają jednak również zestresowane i rozkojarzone. Trening uważności ćwiczy jak zatrzymać się i złapać oddech. Jeśli człowiek nabierze w dzieciństwie takich umiejętności jak: koncentracja, cierpliwość, zaufanie i akceptacja, będzie w przyszłości przekazywać te cechy kolejnym pokoleniom.

Terapeutka Eline Snel ćwiczenia mindfulness dedykuje wszystkim dzieciom między 5 a 12 rokiem życia, które chcą nauczyć się uspokajać gonitwę myśli, rozumieć i odczuwać w ciele swoje emocje, a także poprawić koncentrację. Nadają się również dla dzieci, które potrzebują więcej wiary w siebie i zrozumienia, że mogą być takie, jakie są. (E. Snel, Uważność i spokój żabki, Warszawa, CoJaNaTo, 2015, s. 17).

„Nie masz żadnego wpływu na morze. Nie powstrzymasz fal, ale możesz nauczyć się po nich surfować. Surfować bez żagla” to główna zasada uważności. E. Snel przekonuje, że kiedy nauczymy się być w pełni obecni, doświadczając wszystkiego, nie zaprzeczając temu, co czujemy, ale i nie pozwalając, by nas to przytłoczyło, wtedy dopiero zaczniemy prawdziwie postrzegać rzeczywistość. Autorka porównując rzeczywistość do fali, tłumaczy, iż kiedy zobaczymy falę taką, jaką ona jest, możemy podejmować decyzje i reagować bardzo świadomie. Takie podejście zmniejsza ryzyko intensywnych emocji i impulsywnych reakcji. Trening mindfulness uczy jak nie dać się ponieść emocjom. Tę umiejętność pozwala wytrenować między innymi ćwiczenie „Przycisk pauzy”. Ćwiczenia uważności szerzej opisane są w książkach Eline Snel. Ponadto trening uważności przywiązuje duże znaczenie do oddechu i koncentracji na nim. Zachęca nas do słuchania sygnałów ze swojego ciała oraz do trenowania cierpliwości, zaufania i sztuki odpuszczania. Odpuszczania sobie chęci pełnej kontroli nad rzeczami, na które nie mamy wpływu.

Ciekawe propozycje ćwiczeń oraz pozytywne dla człowieka znaczenie mindfulness opisane są również w książce pt. Mindfulness dla dzieci autorstwa Uz Afzal, nauczycielki z wieloletnim stażem w programie Paws B Mindfulness in Schools. W literaturze o wymienionym tytule znajdziemy między innymi wyjaśnienie dotyczące treningu uważności w aspekcie neurobiologicznym.

Jak na razie nie przeprowadzono wielu badań na temat opartych o mindfulness interwencji w szkołach, w porównaniu do ilości materiału dotyczącego kursów uważności dla dorosłych, ale to, co odkryto, brzmi zachęcająco. Pozytywne wyniki widać w poprawie zachowania i złagodzeniu stanów lękowych. Badania przeprowadzone przez Willema Kuykena wskazują również, że dzieci stosujące mindfulness częściej deklarują dobre samopoczucie i obniżony poziom stresu. Obserwacje przeprowadzone przez dr Hilary Marusak zaowocowały obiecującymi wynikami, jeśli chodzi o koncentrację (U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020, 26 s.).

Trening uważności skierowany jest na ćwiczenie umiejętności niezwykle cennych w dzisiejszym świecie. Wymaga systematycznej pracy nad sobą i współpracy zarówno z dzieckiem, jak i jego rodziną. Pozwala on przyjmować doświadczenia takimi, jakimi są, a następnie poddawać je uważnej obserwacji. W tym kontekście istotne są zarówno emocje, jak i relacje naszego ciała. Nauczyciel, pedagog, terapeuta zaczynając od zmiany własnego sposobu patrzenia na rzeczywistość, inaczej interpretuje przeżycia drugiego człowieka.

Należy dostrzec pewien schematyzm działania dzieci. Kluczowym elementem dnia jest czas spędzony z elektronicznymi gadżetami, czasami w pewnym sensie dzieci przybierają pozę skupienia, a w innym zatapiają się w wirtualnym świecie i ich uważność jest jedynie złudnym wrażeniem. Zadaniem pedagogów jest kontrola tych czynności oraz zainspirowanie do powrotu w świat realny. Być może pomocnym w tym wyzwaniu okaże się mindfulness?

Jaka powinna być osoba prowadząca trening i co jest jej zadaniem? Przede wszystkim terapeuta musi być rozmówcą obecnym i uczestniczącym w rozmowie, do tego potrzeby jest oczyszczony umysł i wolna przestrzeń. Cokolwiek zaczyna robić, musi czynić to z rozwagą. Nie wolno brać na siebie zbyt wiele. Trzeba skupić się nad tym, co w danej chwili najważniejsze. Trening uważności dużą rolę przywiązuje do umiejętności doceniania. Wdzięczność zwiększa poczucie radości, szczęścia, optymizmu i może przyczyniać się do wzmocnienia relacji. Poza tym badania wykazały, że praktykowanie wdzięczności pomaga nam też się mniej martwić (U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020, s. 147).

Na gruncie polskim zagadnieniem treningu uważności zajmuje się między innymi Agnieszka Pawłowska – psycholog i doświadczona trenerka uważności. Prowadzi liczne warsztaty dla ludzi wykonujących stresujące zawody, a dzieciom pomaga zapanować nad emocjami za pomocą specjalnie opracowanych do tego celu książeczek z serii Kraina Uważności. Z kolei Violetta Halliday, certyfikowana terapeutka uważności, prowadzi warsztaty dla dzieci.

Mimo tego, że od pewnego czasu są osoby, które zajmują się w Polsce treningiem uważności, to uważamy, że temat jest nadal mało znany. Może warto zgłębić wiedzę z tego obszaru i wdrożyć elementy treningu już na etapie wychowania przedszkolnego?

Dlaczego tego rodzaju ćwiczenia są tak ważne? Być może fundamentalnym aspektem przemawiającym za wykorzystaniem mindfulness jest sytuacja związana z pandemią. Jako nauczyciele wspomagający pracujący w przedszkolu przywiązujemy szczególną uwagę do obserwacji zachowania dzieci. Nasze spostrzeżenia w ostatnim czasie wskazują na narastanie w naszych podopiecznych: frustracji, impulsywności, rozdrażnienia emocjonalnego, a nawet agresji. W związku z tym zaczęłyśmy szukać rozwiązań, które mogłyby pozytywnie wpłynąć na funkcjonowanie w tych trudnych czasach. Trening uważności okazał się w tej kwestii niezastąpionym narzędziem pracy skutecznego terapeuty.

Wdrażanie poszczególnych elementów mindfulness pozwala na ustabilizowanie emocji i zharmonizowanie zewnętrznego i wewnętrznego chaosu. Zasadniczym elementem jest nauka panowania nad oddechem. Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak jest on ważny w codziennym życiu. Kolejnym elementem jest zwracanie uwagi na to, co dzieje się z naszym organizmem w danej chwili, poprzez opisywanie tego za pomocą słów (płacz – lecą mi łzy, mam katar, jestem smutny, potrzebuję chusteczkę).

Wszystkie czynności robimy z dziećmi w „chwili obecnej” (tu i teraz), bez oceniania i z życzliwym nastawieniem do siebie. Każdą trudną sytuację rozpoczynamy od zastosowania bodźca, który pomoże skupić się. Zazwyczaj tym bodźcem jest dźwięk (np. dzwoneczek) lub wybrany utwór muzyczny. W ten sposób przedszkolaki uczą się uważności i zwracania uwagi na to, co widzą, słyszą, czują itp.

W mindfulness chodzi o to, by być szczęśliwym, spokojnym i akceptować wszystko z życzliwym nastawieniem, odrzucając chaotyczne sygnały pochodzące ze świata. Obecna sytuacja jest najlepszym momentem, by wspomóc zarówno dzieci, jak i dorosłych w rozwijaniu ich naturalnych zdolności do bycia mądrym, uważnym i otwartym na siebie i drugiego człowieka.

Bibliografia:

E. Snel, Uważność i spokój żabki, Warszawa CoJaNaTo, 2015

U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020

Autorki: Dorota Chrapkowska-Lewandowska oraz Maria Natkowska – Czytelniczki Portalu

Miejskie Przedszkole z Oddziałami Integracyjnymi Nr 33 im. J. Vanier w Płocku