„Każda teoria powinna być tworzona tak, aby można ją było zastosować w praktyce, a każda praktyka powinna być zgodna z teorią. W życiu teoria i praktyka uzupełniają się nawzajem. Zostały dla siebie stworzone”.

Fernando Pessoa

Potrzeba dużo sił, żeby być rodzicem. Wiedzą o tym szczególnie rodzice posiadający dziecko z niepełnosprawnością, z różnego rodzaju trudnościami czy zaburzeniami rozwojowymi. Radości, która towarzyszy narodzinom potomka szybko zaczyna towarzyszyć niepokój o jego przyszłość. W głowie mamy i taty pojawiają się myśli nie pozwalające spać, doba staje się za krótka na odpoczynek, a każdy tydzień odmierzają umówione wizyty u specjalistów – lekarzy, terapeutów. Następuje diametralna zmiana dotychczasowego trybu życia oraz rewolucja w obszarze wyznawanych wartości. Najczęściej jedno z aktywnych zawodowo rodziców rezygnuje z pracy, aby zająć się dzieckiem.

Stopniowo dokonuje się również reorganizacja otoczenia rodziny. Ludzie uznawani dotąd za bliskich oddalają się. Osamotnienie, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, uczucie żalu doprowadzają do poczucia rezygnacji oraz klęski. Życie jednak toczy się dalej, a smutny i zrezygnowany rodzic nie obdarzy potomka poczuciem bezpieczeństwa. Nie napełni słońcem serca dziecka, jeżeli w nim samym jest ono głęboko ukryte za chmurami. Żadna rodzina dziecka z niepełnosprawnością nie mieszka na bezludnej wyspie i podobnie, jak ma to miejsce w systemie ekologicznym, nie funkcjonuje w izolacji. Niejednokrotnie jednak z punktu, w którym aktualnie się znajduje, nie potrafi dostrzec osób, instytucji i miejsc, gdzie może szukać wsparcia. Metodą ułatwiającą graficzne zobrazowanie, jak wyglądają relacje danej rodziny z innymi systemami społecznymi jest ekomapa.

Co to jest ekomapa?

Ekomapa rodziny, inaczej ekogram, to metoda pracy z rodziną służąca diagnozie sytuacji rodzinnej. Polega ona na graficznym zobrazowaniu na arkuszu papieru rodziny nuklearnej – mamy, taty, dzieci (na środku) oraz w jej otoczeniu odrębne koła reprezentujące osoby (tj. dalsza rodzina, inne rodziny, sąsiedzi), instytucje i miejsca znaczące w życiu rodziny. Koło reprezentujące rodzinę i jej poszczególnych członków łączy się liniami z poszczególnymi kręgami, oznaczając siłę tych relacji oraz strzałkami kierunek przepływu zasobów. I tak linią grubszą zaznaczamy mocne relacje, linią cienką relacje słabe, a linią zygzakowatą stosunki stresujące. Metoda ekomapy umożliwia nie tylko rozpoznanie środowiska rodzinnego i jego otoczenia, powiązań i relacji z instytucjami i osobami z zewnątrz. Pozwala również określić źródła problemów rodzinnych, a także zasobów niezbędnych rodzinie do lepszego funkcjonowania. Ekomapa przedstawia sytuację jednej konkretnej rodziny „tu i teraz”.

Ekomapa jest przydatną metodą w pracy zespołu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Dzięki niej specjaliści poznają środowisko rodzinne dziecka oraz w realny sposób udzielają mu wsparcia. Stworzenie ekomapy rodzinnej jest również  bardzo przydatne w przypadku konieczności interwencji u rodziny lub jej członka. W chwili pojawienia się problemu, który dotyczy jednego lub wszystkich jego członków, ważne jest, aby wiedzieć, jakie zasoby są dostępne podczas pracy nad jego rozwiązaniem. Na przykład pracownik służby zdrowia, specjalista wiodący WWRD, terapeuta, pedagog czy psycholog może zidentyfikować poprzez ekomapę, na jakiego rodzaju wsparcie finansowe, edukacyjne lub społeczne może liczyć znajdująca się w trudnej sytuacji rodzina.

Badając relacje rodziny z jej otoczeniem, specjalista może być w stanie zidentyfikować pewne obecne w niej problemy. Na przykład członkowie mogą nie rozwijać się dobrze w swojej inteligencji emocjonalnej lub społecznej lub mogą nie mieć odpowiedniego wsparcia logistycznego czy psychicznego. W ten sposób ekomapa pozwala stworzyć plan interwencji w celu skorygowania tych braków, które w przeciwnym razie nie mogłyby być znalezione. Osoba sporządzająca ekomapę może też odkryć, że rodzina jest wrogo nastawiona do wszystkich wokół nich. Może też podejrzewać, że występuje wewnętrzny problem emocjonalny. Tego rodzaju ekomapę stosuje się po wcześniej przeprowadzonym wywiadzie z rodzicami. Istotne jest, aby osoba sporządzająca ekogram rodzinny miała empatyczne podejście do jego członków.

Analizując ekomapę zwracamy uwagę na:

• Potrzeby rodziny i zasoby środowiska.
• Charakter relacji rodziny ze środowiskiem.
• Granicę pomiędzy rodziną, a środowiskiem.
• Charakter relacji wewnątrz rodziny.

Analizując ekomapę dostrzegamy:

• Jaki jest charakter relacji rodziny ze środowiskiem?
• Jakie znaczące zasoby są dostępne w najbliższym otoczeniu rodziny?
• Jakich zasobów i jakiego wsparcia brak lub nie wystarcza?
• Jaki jest dominujący charakter relacji rodziny ze środowiskiem?
• Czy istnieje równowaga miedzy pobieraniem zasobów, a wewnętrzną spójnością rodziny?

Niejednokrotnie dopiero analiza ekogramu rodziny, w której jest dziecko z niepełnosprawnością czy trudnościami rozwojowymi, pomoże rodzicom uświadomić sobie, na czyje wsparcie i w jakim zakresie mogą oni liczyć. Może to być sąsiadka, która przypilnuje dziecko, kiedy mama potrzebuje skorzystać z wizyty w przychodni albo koleżanka, która wysłucha bez oceniania lub dziadkowie, dzięki którym mama i tata będą mogli chociaż raz w tygodniu wyjść razem na spacer czy też spotkać się ze znajomymi poza domem. Bywa, że dużym wsparciem dla rodziny dziecka z niepełnosprawnością jest grupa wyznaniowa ograniczająca poczucie osamotnienia czy wykluczenia społecznego rodziców.

Uczenie się i rozwój są u dziecka procesem ciągłym zachodzącym w każdej codziennej sytuacji, w którą dziecko się zaangażuje. W rodzinie aktywizuje najwięcej swojej energii uczestnicząc we wszystkich rutynowych czynnościach dnia codziennego. Obserwując rodziców czy rodzeństwo nabywa i utrwala umiejętności potrzebne do samodzielnego funkcjonowania, chociażby te podstawowe, jak umycie się, ubranie czy samodzielne zjedzenie posiłku. Rola rodziny dla rozwoju każdego dziecka należy do najcenniejszych. Bardzo ważne jest więc zapewnienie rodzicom odpowiedniego, zindywidualizowanego wsparcia niezbędnego do znalezienia czasu oraz energii fizycznej i psychicznej, których potrzebują, by wypełnić obowiązki rodzicielskie i opiekuńcze.

Wielokrotnie rodzice szukają cudownych sposobów na poprawę swojej sytuacji, na odwrócenie losu. Niełatwo przychodzi im proszenie o pomoc. Jednak dzięki otwarciu się i przyjęciu wsparcia innych, mają szansę na wzmocnienie swoich kompetencji, uzyskanie poczucia skuteczności i pewności siebie.

Źródła:

Wczesna Interwencja. Praktyki rekomendowane. Przewodnik dla specjalistów

Wikipedia

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli