Wstęp

Niepełnosprawność dziecka – pod tym hasłem kryje się mnóstwo chorób, wad rozwojowych, problemów natury fizycznej i psychicznej. Jedną z nich jest wada słuchu.

Niepełnosprawność jest wyzwaniem – wyzwaniem zarówno dla osoby, której dotyka, jak i osób, które biorą odpowiedzialność za jej rozwój – rodziców, nauczycieli, wszystkich, którym zależy na prawidłowym, harmonijnym rozwoju dziecka i jego godnym wejściu w dorosłość.

Wada słuchu jest niepełnosprawnością, która uniemożliwia dziecku w pełni czerpanie radości ze świata dźwięku. Niemniej, nie wyklucza go z tego świata, lecz stawia wysoko poprzeczkę, którą można pokonać.

Jak stawić czoła temu, co spotyka dziecko i jego otoczenie w zderzeniu z wadą słuchu? Jak w pełni korzystać z możliwości edukacyjnych? Odpowiedzi na te pytanie należy szukać na kilku płaszczyznach.

1. Pierwsze miesiące życia dziecka z wadą słuchu – rozwijanie więzi emocjonalnej

Okres niemowlęcy jest czasem, w którym dziecko eksploruje otoczenie. Jego rozwój poznawczy uzależniony jest od prawidłowego funkcjonowania wszystkich zmysłów. Dziecko uczy się świata i poszerza swoją wiedzę dzięki różnorodności bodźców, które do niego docierają.

Mając na uwadze niepełnosprawność słuchową dziecka, należy przede wszystkim zadbać o jego aktywność słuchową. 

Już od pierwszych dni życia dziecko nabiera umiejętności komunikowania się z najbliższym otoczeniem. Rozwijają się wszystkie zmysły – dziecko intensywnie odbiera bodźce otaczającego je świata. 

Dziecko chociaż nie słyszy, to czuje i obserwuje – rozpoznaje nasze emocje, a to z kolei wywołuje próby komunikowania się. 

Ten pierwszy etap rozwoju dziecka jest krokiem milowym w terapii słuchowej i zdobywaniu umiejętności słuchowych. I chociaż istnieje bariera do pełnego odbierania dźwięków, to kluczowym jest aktywność dźwiękowa najbliższego otoczenia. Mówienie do dziecka, śpiewanie mu, tulenie oraz stwarzanie warunków do obserwacji mimiki twarzy, ust i odbierania drgań, wynikających z emisji głosu, dają możliwości uwrażliwiania dziecka i rozwijania relacji emocjonalnej, która jest podstawą do podejmowania kolejnych kroków terapeutycznych.

2. Zdobywanie umiejętności słuchowych – od niemowlaka do przedszkolaka

Elementem niezbędnym do osiągnięcia sukcesu – sprawności słuchowej dziecka – jest odpowiednie zaopatrzenie go w protezy słuchu.

Rozwój nauki i medycyny pozwala zaopatrzyć dziecko, już w pierwszych miesiącach jego życia, w odpowiednie urządzenia wspomagające słyszenie:

• w aparaty słuchowe, prawidłowo dobrane do stopnia ubytku słuchu, bądź 
• w bardziej zaawansowane urządzenia dedykowane głębokiemu niedosłuchowi, czyli implanty słuchu (implanty ślimakowe, implanty na przewodzenie kostne i inne) w zależności od zdiagnozowanej przyczyny niedosłuchu. 

Dziecko korzystające z odpowiednich urządzeń, pozwalających na odbiór dźwięków, od pierwszych miesięcy życia ma szansę na pełny rozwój słuchowy.

Dziecko obciążone wadą słuchu poznaje świat obserwując go i eksplorując ruchowo oraz dotykowo. Prawidłowe uzmysławianie dziecku istnienia dźwięków związane jest z ich pokazywaniem. Ale czy dźwięki można pokazać? 

We wczesnym etapie rozwoju dziecka starania terapeutyczne powinny być ukierunkowane na stopniowe wprowadzanie dziecka w świat dźwięków w oparciu o konkretne przedmioty bądź czynności.

Terapia rozwijająca umiejętności skupiania uwagi na dźwięku polega na tworzeniu pamięci słuchowej dziecka, a co za tym idzie, wielokrotnym wskazywaniu tych samych czynności, przedmiotów, zjawisk, popartych odpowiednimi bodźcami dźwiękowymi. W ten sposób umożliwia się dziecku tworzenie swoistej bazy dźwięków i sytuacji im odpowiadających [1].

Powielanie tych samych czynności popartych impulsami dźwiękowymi, uzmysławia dziecku, że oprócz obrazu, istnieje coś więcej – dziecko spontanicznie wchodzi w świat kojarzenia osób, przedmiotów i sytuacji z konkretnymi bodźcami dźwiękowymi. Proces oswojenia z dźwiękami umożliwia przejście do następnego etapu, czyli emisji głosu i naśladowania dźwięków.

Dźwięki mowy odgrywają kluczową rolę w rozwoju słuchowym dziecka w wieku przedszkolnym. Ich identyfikacja, różnicowanie i zdolności naśladowania, czyli emisji, są podstawą do prawidłowego rozwoju języka mówionego.

Na rysunku 1 przedstawiono poszczególne etapy rozwoju kompetencji słuchowych dziecka.

Etap 1

Dostrzeganie dźwięków mowy

↓

Etap 2 

Różnicowanie i identyfikowanie dźwięków

↓

Etap 3

Zapamiętywanie i przechowywanie w zasobach pamięci słuchowej

↓

Etap 4

Słuch mowny, fonemowy, fonetyczny

Przejście czterech etapów rozwoju słuchowego dziecka w dużej mierze uwarunkowane jest jego indywidualnymi predyspozycjami intelektualnymi, spostrzegawczością, pamięcią oraz wrażliwością słuchową [1, 2, 3]. Niemniej osiągnięcie kompetencji słuchowych, pozwalających na posługiwanie się językiem mówionym, jest ogromnym sukcesem dziecka z wrodzoną wadą słuchu. Jest osiągnięciem otwierającym mu możliwości dalszego rozwoju poznawczego, emocjonalnego, pełnego funkcjonowania w środowisku rówieśniczym z wyłączeniem bariery komunikacyjnej.

3. Szkoła – problemy i sposoby ich rozwiązywania

Dziecko z wadą słuchu nie jest pozbawione umiejętności w zakresie słuchu mownego oraz analizy i syntezy głoskowej i sylabowej. Niemniej koniecznym jest intensywny trening słuchowy, aby w pełni umożliwić rozwój funkcjonowania dziecka w tym obszarze. 

W tabeli 1 przedstawiono główne wyzwania przed jakimi staje uczeń z wadą słuchu w pierwszym etapie edukacji szkolnej oraz sposoby ich rozwiązywania [1, 2, 6].

Dziecko w środowisku szkolnym nieustannie zmaga się z trudnościami rozumienia słowa mówionego. Przejście etapu edukacji wczesnoszkolnej, przywyknięcie do obcowania w grupie rówieśniczej oraz konieczność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, uświadamia uczniowi jego ograniczenia, ale i możliwości. Dziecko uczy się i wypracowuje sposoby zapobiegania dyskomfortowi słuchowemu.

4. Nauczanie zdalne ucznia z wadą słuchu

Nauczanie zdalne w obecnych czasach stało się koniecznością. Charakter prowadzenia tego typu zajęć jest wyzwaniem zarówno dla nauczycieli, którzy w jak najefektywniejszy sposób są zobligowani do przekazania wiedzy dzieciom, jak i dla uczniów, którzy pozbawieni bezpośredniego kontaktu z nauczycielem, mają czerpać z tego procesu jak najwięcej wiadomości.

E-nauczanie (ang. e-learning) jest nową formą prowadzenia procesu dydaktyczno-wychowawczego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Samo w sobie jest wyzwaniem wymagającym od ucznia samodyscypliny, koncentracji, opanowania i chęci współpracy. Jako nowa forma nauki, generuje duże pokłady stresu i zniechęcenia. Dla dziecka z wadą słuchu jest dodatkową barierę, z którą trzeba się zmierzyć.

Nauczanie zdalne w dużej mierze bazuje na werbalnym przekazie informacji. Uczniowie słabosłyszący bardzo często borykają się z trudnościami związanymi z wielowymiarowym skupieniem uwagi. Problem ten wynika z ograniczonych możliwości słyszenia. Dzieci korzystające z protez słuchu (zarówno aparatowane, jak i implantowane) mają możliwość odbierania dźwięków mowy, a co najważniejsze rozumieją ją i aktywnie biorą udział w procesach mówienia (prowadzenia dialogu). Niemniej w warunkach szkolnych często borykają się z problemami wynikającymi ze słabosłyszenia [4, 5]:

• nierozumienia omawianych treści,  
• częściowego przyswajania treści przekazywanych werbalnie, 
• zniekształceniem słyszanych fraz,  
• nieśmiałości i obawy przed niezrozumieniem w grupie rówieśniczej,
• strachem przed brakiem akceptacji i wyśmiewaniem z powodu niesłyszenia.

Te wszystkie argumenty przemawiają za koniecznością wnikliwej analizy możliwości słuchowych ucznia z wadą słuchu oraz dokładnego przemyślenia sposobów prowadzenia procesu dydaktycznego, mając na uwadze szeroko pojętą integrację środowiska szkolnego.

Świadome podejście nauczyciela do problemu dziecka niesłyszącego oraz profesjonalne i rzetelne przygotowanie do zajęć są kluczem do sukcesu edukacyjnego, zarówno ze strony ucznia, jak i nauczyciela. Jak przygotować się do nauki zdalnej w środowisku dzieci z wadą słuchu? 

Nauczyciel pracujący zdalnie z dziećmi o różnych możliwościach słuchowych, powinien zadbać o umożliwienie odbioru przez uczniów jak największej porcji przekazywanych wiadomości poprzez [1-6]:

• graficzne prezentowanie omawianych treści – przygotowywanie schematów, diagramów, krótkich opisów i rysunków, które stanowią bazę do omawianych treści;
• wielokrotne powtarzanie tych samych treści – kilkukrotne powtarzanie tych samych informacji, zmienianie intonacji głosu, punktowanie tego, co jest ważne, włączanie uczniów w dokańczanie słów, zdań;
• budowanie prostych zdań – posługiwanie się krótkimi sformułowaniami, jasny przekaz poparty przykładami;
• stosowanie gestów podczas wideo lekcji – możliwość korzystania z wideo przekazu pozwala uczniom na skupienie uwagi wokół osoby prezentującej (fonogesty) lub jej twarzy, możliwe jest ukierunkowanie kamery na usta nauczyciela, tak aby wspomagać proces rozumienia mowy i integrować go z techniką odczytywania mowy z ruchu warg;
• formułowanie krótkich notatek (czat) w trakcie omawiania danego zagadnienia – możliwe jest jednoczesne przekazywanie informacji słownie, jak i pisemnie (czaty na platformach edukacyjnych), uczniowie korzystają wówczas jednocześnie z informacji przekazywanych drogą werbalną oraz mają możliwość odczytywania informacji (czat jest formą tablicy szkolnej, na której nauczyciel zapisuje krótkie informacji-notatki);
• omawianie zagadnień w oparciu o prezentacje – posługiwanie się prezentacjami multimedialnymi, w których zawarte są zarówno obrazy graficzne, jak i definicje i najważniejsze zagadnienia omawianych treści.

Uczeń w procesie nauczania często stawiany jest w roli odbiorcy, w nauce zdalnej sytuacja ta jest często spotęgowana. Możliwości rozumienia treści przekazywanych przez nauczyciela są indywidualną cechą każdego dziecka. Należy jednak zmaksymalizować możliwość rozumienia przekazywanych treści. W związku z tym, nauczyciel jako osoba w pełni zaangażowana i częściowo odpowiedzialna za proces nauczania, powinna ukierunkować rodziców (opiekunów) dziecka, jak i samego ucznia na działania zapewniające odpowiednie warunki do pracy zdalnej poprzez:

• stworzenie przestrzeni, w której dziecko nie będzie rozpraszane przez hałas z otoczenia,
• wyposażenie dziecka w słuchawki bądź głośniki zewnętrzne (w zależności od sposobu protezowania dziecka i możliwości słuchowych), 
• umożliwienie dziecku korzystania z przygotowywanych pomocy graficznych,
• zachęcania dziecka do zadawania pytań w kwestiach niezrozumiałych.

5. Zalety i wady nauki zdalnej w kontekście ucznia z wadą słuchu

Szkolny hałas jest nieodzownym elementem funkcjonowania środowiska szkolnego. Wśród uczniów i nauczycieli, podczas przerw oraz lekcji – jest wszechobecną częścią „życia” szkoły.

Mając na uwadze ucznia z wadą słuchu, jest to bezdyskusyjnie jeden z dominujących elementów dyskomfortu, który stoi na drodze do właściwego odbierania dźwięków. 

Problemy związane z nieodpowiednim słyszeniem w szkole wynikają z:

• przepełnionych sal lekcyjnych,
• złej akustyki pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia,
• dużej ilości materiału przekazywanego w sposób ustny,
• nieprawidłowego ustawienia nauczyciela w stosunku do odbiorców,
• hałasu generowanego przez uczniów przebywających na lekcji,
• stresowej postawy dziecka niedosłyszącego, wynikającej z obawy przed brakiem zrozumienia wśród rówieśników.

Nauczanie zdalne umożliwia dziecku niedosłyszącemu uczestniczenie w lekcjach zdalnych, w warunkach zapewniających mu większy komfort słyszenia. Przede wszystkim dziecko ma możliwość:

• bezpośredniego odbioru dźwięku (korzystanie z urządzeń wzmacniających dźwięk – słuchawki, głośniki),
• regulowania natężenia dźwięku,
• obserwowania nauczyciela, jego mimiki, ruchu warg,
• korzystania z przekazu graficznego (w nauce zdalnej słowo mówione w dużej mierze opiera się na przekazie graficznym),
• zadawania pytań, również w formie pisemnej (czaty, e-wiadomości) i otrzymywania pisemnych odpowiedzi.

Wobec powyższych argumentów można stwierdzić, że nauczanie zdalne, w kontekście ucznia obciążonego wadą słuchu, jest formą nauczania, z której może on czerpać wiele korzyści. 

Nauczanie zdalne jest formą edukacji, która pozbawia dziecko uczestniczenia w życiu szkoły, poznawania rówieśników, obcowania z różnorodnymi środowiskami, zaburza możliwość rozwijania kompetencji interpersonalnych, często przytłacza aktywność uczniów w obszarach innych niż nauka.

Niemniej, w kontekście tymczasowego rozwiązania, jest to forma nauki, która pozwala dziecku z wadą słuchu na pełne uczestnictwo w procesie edukacyjnym. Zapewnienie uczniowi właściwego miejsca do nauki, umożliwienie mu odpowiedniego odbierania dźwięków oraz wspieranie i mobilizowanie w nowej sytuacji, jest drogą do czerpania radości z możliwości uczenia się i jest krokiem milowym do osiągania przez nie sukcesów teraz i w przyszłości.

Literatura:

1. B. Bednarska, H.Liwo, K. Wasila, Pasowanie na ucznia, Galan, Gdańsk, 2014.
2. M. Kurkiewicz, Uczeń z wadą słuchu w szkole ogólnodostępnej- informacje i wskazówki dla nauczycieli, Pedagogika Specjalna- portal dla nauczycieli, 2016.
3. N. Ambroziak, Jak efektywnie uczyć dzieci z wadą słuchu?, http://slysze.inz.waw.pl/, 2017.
4. J. Kasperuk, K. Kowalewska, Rola logopedy w programie implantów ślimakowych, Z praktyki logopedy, 2016.
5. E. Domagała-Zyśk, Uczeń z dysfunkcją słuchu – współpraca logopedy z nauczycielem języka obcego, Forum Logopedy, 2018.
6. Z.M. Kurkowski, Rozwój funkcji słuchowych u małego dziecka, Audiofonologia, 2002.

Autor: Marta Słomińska – Czytelniczka Portalu