Historia resocjalizacji nieletnich w Polsce

Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 7 kwietnia 2015 roku.

Podejście do zdemoralizowanych nieletnich, zmieniało się na przestrzeni dziejów. Z jednej strony można spotkać się humanizmem i racjonalizmem w odniesieniu do młodocianych sprawców przestępstw, z drugiej – z demonizowaniem i silną niechęcią. Śledząc zapiski historyczne można zauważyć, że poza nielicznymi wyjątkami w postaci postępowej myśli humanistycznej, przeważnie nieletni podlegali procesom bardzo negatywnej stygmatyzacji i marginalizacji społecznej. Konflikt pokoleń nie jest zjawiskiem nowym. Istniało ono od zawsze Od zawsze też odbijało się na stosunku do krnąbrnych młodych ludzi. Odwieczne konflikty pomiędzy młodym, a starym pokoleniem K. Pospiszyl uważa za normę typową dla każdej epoki.

Kultura prawna w Polsce w odniesieniu do nieletnich pod wieloma względami rozwijała się lepiej niż na świecie. Warto tu wspomnieć o zbiorze polskich ustaw z 1347, określanych jako Statut Wiślicki, które regulowały życie rodzinne, poprawiały sytuację dzieci pozamałżeńskich, kalekich, upośledzonych i sierot. Przywilej piotrkowski wydany w 1496 r. przez Jana Olbrachta oraz Statut Litewski Zygmunta Starego, jeszcze bardziej poprawiały sytuacje dzieci zmarginalizowanych. Kolejnym aktem prawnym były przywileje królewskie nadane przez Zygmunta Augusta i Władysława IV sierocińcom, przytułkom, domom pracy.

W 1629 r.  powstał w Polsce  (w Gdańsku) pierwszy Dom Poprawy wzorowany na systemie celkowym. Początkowo korzystano z cel klasztornych. Nad nieletnimi pieczę sprawował pastor i nauczyciel. Dbali oni o utrzymanie zakonnego stylu życia osadzonych wychowanków. Nieletni przestępcy, zamknięci w osobnych celach, wzorem zakonników mieli oddawać się refleksji i przemyśleniom (Czerwiec ,1958).

Sytuacja dzieci zdemoralizowanych była znacznie trudniejsza niż dzieci porzuconych i osieroconych. W praktyce penitencjarnej  nie brano pod uwagę wieku przestępców, dlatego do połowy XVIII w. w więzieniach nieletni przebywali razem z dorosłymi (Lipiński, 2008).

Z uwagi na wiek, prawo w stosunku do nieletnich jeszcze w XVIII w. było bardzo niejednoznaczne. Prawo miejskie uznawało chłopców za nieletnich do 14 roku życia, a dziewczęta do 15 roku życia. Dojrzałość zarówno chłopcy i dziewczynki osiągali po ukończeniu 21 roku życia. Natomiast prawo kanoniczne traktowało chłopców jako nieletnich do 15 roku życia. Dziewczynki zaś do 12 roku życia. Dojrzałość osiągały obie płcie po ukończeniu 24 roku życia (Lipiński, 2008).

W drugiej połowie XVIII w. podjęto próby zreformowania polskiego systemu więziennego, w tym także systemu karania i resocjalizacji nieletnich przestępców. Postulował za tym Hugo Kołłątaj, który wnosił o zamianę represyjnego celu więzienia na poprawczy. Praktyczną realizację tego pomysłu zainicjował marszałek Stanisław Lubomirski, który w1767 r. założył więzienie przy ulicy Mostowej w Warszawie. Karę odbywano tam w bardziej ludzkich warunkach. Więźniowie nadal byli zakuwani w kajdany, ale byli umieszczani w czystych i ogrzewanych pomieszczeniach.Częściej otrzymywali zmianę bielizny, wymieniano im słomę w siennikach, wydawano również kołdry. Mogli korzystać ze spaceru, wysyłać i otrzymywać korespondencję, składać skargi i zażalenia, brać udział w praktykach religijnych (Pawlak , 1997).

W okresie zaborów sytuacja więźniów (w tym nieletnich) znacznie się pogorszyła, ponieważ zaborcy zastosowali wobec polskich więźniów własne reguły penitencjarne, często nieludzkie. Przeludnienie i brak opieki lekarskiej prowadziły do epidemii i wysokiej śmiertelności więźniów. Nie istniały zakłady karne w systemie celkowym, dlatego wspólnie przebywający więźniowie (także nieletni) wzajemnie się demoralizowali (Kaczyńska, 1982).

Z inspiracji Tadeusza Mostowskiego, kierującego Resortem Spraw Wewnętrznych podjęto się naprawy systemu więziennictwa w Królestwie Polskim. W 1819r. penitencjaryści przedstawili projekt polepszenia sytuacji więzień w Królestwie Polskim. Zawarto w nim następujące propozycje:

  1. Kara powinna być adekwatna do winy, oprócz odstraszania powinna mieć walor naprawczy.
  2. Kary należy zróżnicować ze względu na rodzaj przestępstwa i stopień demoralizacji.
  3. Więźniowie powinni być separowani ze względu na płeć, wiek, klasyfikacje przestępstwa i częstość powrotu do przestępstwa.
  4. Konieczna jest poprawa warunków higienicznych, zakaz kar fizycznych i poniżających godność, więźniów należy edukować , zapewnić im pracę i ćwiczenia fizyczne.
  5. Zakończenie pobytu w więzieniu powinno się łączyć rozliczeniem z efektów resocjalizacyjnych i prognozą.

Po upadku Powstania Listopadowego zaborcy zastosowali liczne represje wobec Polaków (m.in. zesłania na Sybir, egzekucje działaczy itp.) (Lipiński, 2008).W tym samym czasie powstał Instytutu Moralnej Poprawy (w Warszawie na Mokotowie), został on zorganizowany w 1829 r. , z inicjatywy Fryderyka Skarbka, z biegiem lat przeistoczył się on w zakład poprawczy dla nieletnich. Wychowankowie uczyli się wybranego zawodu, ale też kaligrafii, śpiewu, pracowali w warsztatach. Karano ich za uchylanie się od nauki i pracy. Karą było  ograniczenie posiłków, odbieranie prawa do zabawy, izolacja, a nawet chłosta. Po zajęciach wychowankowie uczestniczyli w umoralniających pogadankach. Kontakt z rodziną był ograniczony. Wizyty rodziców mogły się odbywać tylko raz w miesiącu. Korespondencja była przeglądana przez kierownictwo Instytutu (Dukaczewski, 1990, Michalski, 2005). Po klęsce powstania styczniowego nastąpiły kolejne represje ze strony zaborców. Nieco później, w 1869 r. przeprowadzono na terenie Kongresówki reformę więziennictwa różnicującą zakłady karne. Powstały domy śledcze, domy poprawy, więzienia poprawcze, przesyłkowe, ciężkie, a także areszty i przytułki. Nieletni byli osadzani razem z dorosłymi (Lipiński, 2008).

Z myślą o dzieciach Józef Wieczorkowski (prezes sądu) i książę Tadeusz Lubomirskim zainicjowali powstanie Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, które rząd rosyjski zatwierdził w 1871 r. Objęto działaniem dzieci bezdomne, włóczęgów i żebraków. Wychowankowie uczyli się i pracowali w warsztatach stolarskich, kołodziejskich, szewskich, krawieckich, kowalskich, tkackich, ciesielskich, w ogrodzie i na roli. Dzielono ich na małe grupy zwane „Rodzinami”, na czele grup stali nadzorcy zwani „ojcami rodziny”. Kadra musiała mieć odpowiednie kwalifikacje do wychowania i nauczania. Proces wychowawczy opierał się na utrzymywaniu względem wychowanka powagi, pozyskiwaniu jego zaufania, postawie wychowawców dającej wzór do naśladowania, prawdomówności, unikaniu sprzeczności między słowem a czynem, poszanowaniu cudzej własności, pracy, wykorzenianiu lenistwa, aktywnym spędzaniu wolnego czasu, wyrabianiu życzliwego stosunku do innych, niesieniu pomocy, właściwym stosunku do zwierząt, unikaniu nałogów, wyrabianiu kultury słowa. Zwolnienie z zakładu następowało po odbyciu kary lub ukończeniu 18 r. życia. Byli wychowankowie  mogli liczyć na pomoc do 20 r. życia. W Puszczy Mariańskiej otwarto również Kolonię dla Dziewcząt obliczoną na 50 osób (Lipiński, 2008).

W 1909 r. powołano w Petersburgu pierwszy sąd dla nieletnich. Kolejny powstał w 1912  w Moskwie, później w Charkowie, Kijowie i Odessie. W Warszawie nie powstał sąd dla nieletnich, ponieważ zaborca nie był zainteresowany poprawą sytuacji polskich dzieci Wszelkie inicjatywy społeczeństwa polskiego w tym kierunku były zwalczane(Komorowski, 1925). W zaborze pruskim Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Berlinie w 1882 r. wydało decyzję o utworzeniu zakładu poprawczego w Chojnicach. Trzy lata później otwarto tam Krajowy Dom Poprawy i Przytułek dla Ubogich (Lipiński, 2008). W 1888 r. został założony zakład wychowawczo-poprawczy dla nieletnich przestępców w Szubinie (dla 150 wychowanków). Kierowano tam nieletnich (10–12 lat) przestępców pochodzenia polskiego, a głównym celem zakładu było wyrabianie w nich posłuszeństwa i uległości wobec władz pruskich (Lipiński, 2008).

Sytuacją nieletnich pod zaborem austriackim nikt się nie przejmował. Dopiero Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1905 r. zalecało utworzenie w więzieniach oddziałów dla nieletnich w wieku od 14 do 18 lat, aby nie mogli stykać się z dorosłymi przestępcami. W Galicji w 1913 r. powstał tylko jeden zakład poprawczy w Przędzelnicy (Lipiński, 2008).

Po odzyskaniu niepodległości, w lutym 1919 r.  Naczelnik Józef Piłsudski podpisał dekret o stworzeniu sądów dla nieletnich (Dziennik Praw nr 14, poz. 171 z 8 lutego 1919). Utworzono wówczas w Warszawie, Łodzi i Lublinie Sądy Pokoju dla Nieletnich. Przy tych sądach powstały urzędy płatnych opiekunów sądowych i Izby Zatrzymań. Sądy dla Nieletnich rozpatrywały sprawy karne osób przed 17 r. życia. Obowiązująca procedura sądowa nawiązywała do ustaleń Międzynarodowego Kongresu Ochrony Dzieci, który odbywał się w Brukseli w 1913 roku. Płatni opiekunowie mieli pod opieką sporą liczbę podsądnych, dodatkowo codziennie przyjmowali rodziców  i nieletnich, którym udzielali pomocy prawnej. Raz w miesiącu wraz z policją dokonywali lustracji podejrzanych lokali i melin celem usuwania z nich nieletnich i roztoczenia nad nimi opieki. Na jednego opiekuna sądowego przypadało od 1 do 46 nieletnich. W 1925 r. pod opieką sądową znajdowało się 90 nieletnich dziewcząt i chłopców, w 1926 r. – 196, a w 1927 r. – 362 . W tym okresie powstała także instytucja kuratorów dla nieletnich(Komorowski, 1928).

W 1925 r. nie było w Polsce państwowych zakładów poprawczych dla dziewcząt. Kolonia w Puszczy Mariańskiej istniała tylko do 1922 r. . Z powodu zbyt małej liczby dziewcząt została zamknięta. Zaczęto tam umieszczać chłopców do 14 lat. Oprócz Zakładu w Puszczy Mariańskiej i w Studzieńcu działały również  podobne zakłady w Głazie, Wielucinach (pod Wilnem), Przędzielnicy (okolice Przemyśla), śląskim Cieszynie i Chojnicach na Pomorzu. Istniały też zakłady wychowania zapobiegawczego. Towarzystwo Ochrony Kobiet prowadziło zakład wychowawczy dla dziewcząt w wieku 9–14 lat. Działały też siedmioklasowe gimnazja Pijarów dla trudnych wychowawczo chłopców (w Rakowicach pod Krakowem i w Ostrowiu (woj. poznańskie). W gimnazjach tych panowało ograniczenie wolności. Dane statystyczne z tamtego okresu mówią o spadku przestępczości wśród nieletnich od czasów Królestwa Polskiego do roku 1919, a następnie wzrost w latach 1919 – 1922 i ponowny spadek do roku 1935 (Komorowski, 1925). W 1938 r. według H. Budny działały w Polsce następujące placówki poprawcze i wychowawcze:

  • Państwowe Zakłady Poprawcze dla Chłopców w Głazie, Koźminie–Lipowcu, Klewaniu, Kcyni Przędzelnicy, Studzieniecu oraz w Wielucianach.
  • Samorządowy zakład poprawczy dla chłopców w Szubinie
  • Prywatny Zakład Poprawczy dla Dziewcząt w Kamieniu Pomorskim (siostry Elżbietanki), Częstochowie (siostry Magdalenki), Zimnem k. Włodzimierza Wołyńskiego – dla dziewcząt prawosławnych, Warszawie  (siostry Magdalenki),
  • Samorządowy Zakład Wychowawczy dla Chłopców w Wejherowie, we Lwowie im. dr. Czerwińskiego i w Antoniewie.
  • Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt na Okęciu (Towarzystwo Patriotyczne Opieki nad Więźniami)
  • Samorządowy Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt w Bolechowie.
  • Samorządowe Zakłady Specjalne dla Upośledzonych Umysłowo Chłopców  Dziewcząt w Gniewie.
  • Państwowy Zakład Wychowawczy dla Trudnych Chłopców w Koźminie.

Okupacja hitlerowska uniemożliwiła reformę prawa dla nieletnich, która była planowana przez Komisję Kodyfikacyjną i miała się dokonać w Polsce w 1939 r.. Część placówek resocjalizacyjnych rozwiązano, inne w wyniku zmiany granic znalazły się poza terytoriami Polski lub przestały istnieć. Tylko część reaktywowała swoją działalność po wojnie (Lipiński, 2008).

Tuż po zakończeniu działań zbrojnych nieletni musieli odbywać karę wraz z dorosłymi. W1946 r. placówki dla nieletnich zostały oddane pod nadzór Ministerstwa Oświaty, a w 1947 r. więzienia oraz zakłady dla nieletnich przejęło Ministerstwo Sprawiedliwości.  Kodeks Karny z 1969 r. nakazywał, aby za czyny zabronione odpowiadał nieletni po ukończeniu 17 lat. Nieletni, który po ukończeniu 16 r. życia popełnił zbrodnię przeciwko życiu, gwałt,  rozbój lub zbrodnię przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu  lub świadomie spowodował ciężkie uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia mógł za te czyny odpowiadać, jeżeli okoliczności sprawy za tym przemawiały, a szczególnie, gdy wcześniej stosowane wobec niego środki wychowawcze okazały się nieskuteczne (Śliwa, 2013).

Podstawy prawne resocjalizacji nieletnich w ustawodawstwie polskim określa Ustawa o postępowaniu wobec nieletnich z 26 października 1982 r. (Dz. U. z 2010 r. nr 33, poz.178, tekst jedn.). Stosuję się ją wobec nieletnich w zakresie:

  • zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18;
  • postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17;
  • wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak nim do ukończenia przez te osoby lat 21.

Nieletnim  jest osoba, która w chwili popełnienia czynu nie ukończyła 17 lat (Śliwa, 2013).

Aktualnie w Polsce funkcjonują następujące placówki dla nieletnich:

  1. Zakłady poprawcze dzielą się na:
  • resocjalizacyjne: otwarte – młodzieżowe ośrodki adaptacji społecznej,  półotwarte, zamknięte, o wzmożonym nadzorze wychowawczym,
  • resocjalizacyjno – rewalidacyjne,
  • resocjalizacyjno – terapeutyczne,
  • readaptacyjne.
  1. Schroniska dla nieletnich:
  • zwykłe
  • interwencyjne.

Funkcjonują 32 placówki dla nieletnich, z czego  4 dla dziewcząt. Placówki te, to 2 zakładów poprawczych i 15 schronisk dla nieletnich.  Dysponuj one 1769 miejscami, w tym 79 dla chłopców oraz 190 dla dziewcząt (dane Ministerstwa Sprawiedliwości).

Mariola Wolska – Surmacz

 

Bibliografia:

  1. Czerwiec M., Więziennictwo. Zarys rozwoju więziennictwa, Wyd. CZW, Warszawa 1958
  2. Dukaczewski E., Szkoły i zakłady specjalne dla dzieci trudnych w XIX w. i na początku XX wieku, [w:] S. Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Wyd. PWN, Warszawa 1990
  3. Kaczyńska E., Ludzie ukarani. Więzienie i system kar w Królestwie Polskim 1814–1914, PWN, Warszawa 1982
  4. Komorowski A., Sądy dla Nieletnich w Polsce, Szkoła Specjalna, nr 4, 1925
  5. Lipiński S., Historia resocjalizacji nieletnich, [w:] J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesel (red.) Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną – w ujęciu pedagogicznym, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej w Łodzi, Łódź 2008
  6. Śliwa S., Wybrane problemy resocjalizacji nieletnich, W S Z i A w Opolu, Opole 2013
  7. Michalski M., Historyczny zarys kształtowania się warunków wykonywania kary pozbawienia wolności, Zakład Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2005
  8. Pawlak K., Za kratami więzień i drutami obozów. Zarys dziejów więziennictwa Polsce, Wyd. COSSW, Kalisz 1997
  9. Pospiszyl K., Kilka uwag o genezie patologicznych form zachowania współczesnej młodzieży, [w:] B. Urban (red.), Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, Wydawnictwo UJ, Kraków 2001
Bookmark the permalink.

Zbliżające się szkolenia online w naszej akredytowanej placówce doskonalenia nauczycieli:

Dodaj komentarz