Zaburzenia zachowania. Diagnoza

W literaturze naukowej – pedagogicznej, socjologicznej, psychologicznej – podkreśla się, że niedostosowanie (albo nieprzystosowanie) społeczne (lub demoralizacja, deprawacja, wykolejenie, zaburzenia socjalizacji, zaburzenia zachowania) ma aspekt psychologiczny (objawia się w sferze wewnętrznej w zaburzeniach osobowości – poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych, aksjonormatywnych) i aspekt socjologiczny (przejawia się w sferze zewnętrznej w postępowaniu wbrew standardom społecznym – moralnym, prawnym).

Niedostosowanie społeczne obejmuje paraprzestępczość oraz przestępczość. Na paraprzestępczość składa się: agresja, autoagresja, nieposłuszeństwo, konflikty, nieporozumienia, kłamstwo, repetowanie klas, ucieczki z domu, wagary ze szkoły, lenistwo, włóczęgostwo, pasożytnictwo, uzależnienie, prostytucja, kontakty, relacje w społeczności dewiacyjnej, patologicznej. Na przestępczość składa się: przestępstwo (czyn jako naruszenie systemu wartości, przekroczenie systemu norm, czyn niedopuszczalny, czyn niedozwolony), sprawca (podejrzany, oskarżony, tymczasowo aresztowany, skazany, ukarany, pozbawiony wolności), ofiara (pokrzywdzony, poszkodowany), agenda kreująca i egzekwująca przepisy prawnokarne (parlament, policja, prokuratura, sąd), opinia publiczna (społeczna).

W piśmiennictwie naukowym – pedagogicznym, psychiatrycznym, psychologicznym – zaznacza się, że zaburzenia zachowania stanowią jednostkę chorobową, objaw nieprawidłowego przebiegu rozwoju psychicznego (brak ambicji, aspiracji, brak krytycyzmu, samokrytycyzmu, brak wglądu, hedonizm, infantylność, prymitywizm, niezdolność uczenia się na błędach, niezdolność wyciągania wniosków z doświadczeń) i społecznego (cynizm, egocentryzm, egoizm, eksploatacja, instrumentalizm, manipulacja, pragmatyzm, utylitaryzm).

Zaburzenia zachowania mogą kształtować się na bazie występujących wcześniej zaburzeń o charakterze nadpobudliwości psychoruchowej (ze względu na niepowodzenia szkolne, odtrącenie koleżeńskie, rówieśnicze, towarzyskie) oraz rozwijać się w kierunku występujących później zaburzeń o charakterze osobowości antyspołecznej (ze względu na brak akceptacji, brak granic, brak szans na sukces, zerwanie więzi, niskie pobudzenie emocjonalne, wysokie zapotrzebowanie na stymulację). Cechą nadpobudliwości psychoruchowej jest: chwiejność, labilność, rozkojarzenie, rozproszenie, zainteresowania nikłe, przelotne, ulotne. Właściwością osobowości antyspołecznej jest: agresywność, brak poczucia winy, impulsywność, kłamstwo, lekceważenie reguł, zasad, nieodpowiedzialność.

Kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży znajdują się w Diagnostycznym i Statystycznym Podręczniku Zaburzeń Psychicznych – edycja 5 [Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – fifth edition (DSM-5)] w opracowaniu Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego {American Psychiatric Association (APA)} oraz w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych – rewizja 11 [International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – eleventh revision (ICD-11)] w opracowaniu Światowej Organizacji Zdrowia {World Health Organization (WHO)}.

W DSM-5 w opracowaniu APA uwzględniono następujące kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży: zaburzenia zachowania, polegające na stosowaniu agresji (przemocy); zaburzenia zachowania, polegające na niszczeniu mienia, uszkadzaniu mienia; zaburzenia zachowania, polegające na fałszerstwach, kłamstwach, oszustwach, kradzieżach, włamaniach; zaburzenia zachowania, polegające na poważnym łamaniu przepisów (ucieczkach z domu, wagarach ze szkoły).     

W ICD-11 w opracowaniu WHO uwzględniono następujące kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży: zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego (agresja, brak samokontroli, bójki, pobicia, kłamstwa, nieposłuszeństwo, konflikty, niszczycielstwo, kradzieże, włamania, przeciwstawianie się, nieporozumienia, poczucie krzywdy, winienie innych, demonstrowane wobec bliskich, rodziców, rodzeństwa, w domu); zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji (agresja, bójki, pobicia, dręczenie, kradzieże, włamania, nieposłuszeństwo, okrucieństwo, niszczycielstwo, poczucie krzywdy, obwinianie innych, porywczość, wybuchowość, manifestowane indywidualnie, jednostkowo, związane z brakiem integracji z kolegami, rówieśnikami, obecnością izolacji, odrzucenia, występowaniem zaburzeń emocjonalnych o większym nasileniu, zakłóceniem kontaktów, relacji z autorytetami, dorosłymi); zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji (agresja, bójki, pobicia, dręczenie, kradzieże, włamania, nieposłuszeństwo, okrucieństwo, niszczycielstwo, poczucie krzywdy, obwinianie innych, porywczość, wybuchowość, manifestowane grupowo, w zbiorowości nieprzystosowanych, przestępczej, w zbiorowości przystosowanych, nieprzestępczej, związane z brakiem izolacji, odrzucenia, obecnością integracji z kolegami, rówieśnikami, występowaniem zaburzeń emocjonalnych o mniejszym natężeniu, zakłóceniem kontaktów, relacji z autorytetami, dorosłymi); zaburzenia zachowania opozycyjno-buntownicze (brak opanowania, równowagi, negatywizm, drażliwość, mściwość, nieposłuszeństwo, konfrontacja, niszczycielstwo, poczucie krzywdy, winienie innych, obrażanie się, urażanie się, wrogość, złośliwość).  

Wymienia się różne postacie zaburzeń zachowania ze względu na początek rozwoju: postać zaburzeń zachowania z początkiem w okresie dzieciństwa (wystąpienie kryteriów diagnostycznych przed 10. rokiem życia), postać zaburzeń zachowania z początkiem w okresie dorastania (wystąpienie kryteriów diagnostycznych po 10. roku życia), postać zaburzeń zachowania z początkiem nieokreślonym/nieustalonym (brak danych, informacji, co do czasu wystąpienia objawów).

Wyróżnia się różne postacie zaburzeń zachowania ze względu na stopień rozwoju: postać lekka/łagodna (niewiele drobnych objawów, mała szkodliwość w sennie psychospołecznym). Postać średnia/umiarkowana (zaawansowanie objawów pomiędzy postacią lekką a ciężką, szkodliwość w znaczeniu psychospołecznym pomiędzy postacią łagodną a ostrą). Postać ciężka/ostra (wiele poważnych objawów, duża szkodliwość w sensie psychospołecznym).

Istnieje związek między postacią dziecięcą zaburzeń zachowania a postacią ciągłą, stałą, trwałą antysocjalnych/dyssocjalnych zaburzeń osobowościowych. Omawiana postać zaburzeń osobowościowych zaznacza się w konfrontacji z innymi, w sposób jawny, odkryty (agresja, zabójstwo, rozbój, zgwałcenie) oraz bez konfrontacji z innymi, w sposób ukryty, zamaskowany (wagary, ucieczki, wandalizm, kradzież, włamanie). Pojawia się u jednostek o niższym poziomie rozwoju psychicznego, wyższym poziomie wykolejenia społecznego, całkowicie kwestionujących autorytety, wartości, normy (u których nie następuje porzucanie zachowań antysocjalnych, dyssocjalnych na rzecz zachowań prosocjalnych), trwa przez całe życie (na ogół inicjacja w trakcie dzieciństwa i kontynuacja w trakcie dorosłości), nie przemija (na ogół pewne oznaki zanikania). Ze względu na bardzo istotne komplikacje (błędy, niepowodzenia, straty) rokowana są gorsze, złe.

Istnieje związek między postacią młodzieńczą zaburzeń zachowania a postacią przejściową antysocjalnych/dyssocjalnych zaburzeń osobowościowych. Opisywana postać zaburzeń osobowościowych zaznacza się w konfrontacji z innymi, w sposób jawny, odkryty (bójka, pobicie, rozbój, przemoc) oraz bez konfrontacji z innymi, w sposób ukryty, zamaskowany (wagary, ucieczki, wandalizm, kradzież, włamanie). Pojawia się u jednostek o wyższym poziomie rozwoju psychicznego, niższym poziomie wykolejenia społecznego, selektywnie kwestionujących autorytety, wartości, normy (u których następuje porzucanie zachowań antysocjalnych, dyssocjalnych na rzecz zachowań prosocjalnych), trwa przez część życia (na ogół inicjacja i kontynuacja w trakcie dorastania), przemija (na ogół finalizacja w trakcie dorosłości). Ze względu na nie tak bardzo znaczące komplikacje (błędy, porażki, straty) rokowania są dobre, lepsze.

Zaburzenia zachowania. Profilaktyka. Resocjalizacja   

Celem zabiegów profilaktycznych i resocjalizacyjnych jest ograniczenie prawdopodobieństwa zaburzeń poprzez osłabianie czynników ryzyka (niebezpieczeństw, zagrożeń) i wzmacnianie czynników ochraniających (szans). Im więcej czynników ryzyka oraz mniej czynników odpornościowych (potencjałów, rezerw), tym prawdopodobieństwo zaburzeń wzrasta. Im mniej czynników ryzyka oraz więcej czynników odpornościowych (rezerw, zasobów), tym prawdopodobieństwo zaburzeń spada.

W oddziaływaniach profilaktycznych przedsięwzięcia adresowane są do funkcjonujących zgodnie z oczekiwaniami i wymaganiami oraz objawiających pierwsze symptomy nieprawidłowości i wykazujących początkowe formy, postacie odchyleń. Zadania związane są z redukowaniem prawdopodobieństwa wystąpienia/rozwoju danej kategorii, rodzaju czy typu zakłóceń (prewencja niedostosowania, wykolejenia, nieprzystosowania, przestępczości).  

W oddziaływaniach resocjalizacyjnych przedsięwzięcia adresowane są do funkcjonujących niezgodnie z oczekiwaniami i wymaganiami, przejawiających kolejne symptomy nieprawidłowości oraz wykazujących zaawansowane formy, postacie odchyleń. Zadania związane są z redukowaniem prawdopodobieństwa nawracania/powracania danej kategorii, rodzaju czy typu zakłóceń (korekcja niedostosowanych, wykolejonych, nieprzystosowanych, przestępców).

Profilaktyka społeczna to zapobieganie pojawieniu się i kształtowaniu się nieprawidłowości. Jest to sposób reagowania na zjawiska społeczne i procesy społeczne, oceniane jako niebezpieczne, szkodliwe, zagrażające, mający na celu usuwanie i redukcję niekorzystnych, niepożądanych stanów rzeczy. Profilaktyka społeczna to oddziaływania podejmowane na kilku poziomach w zależności od stopnia ryzyka. Są to oddziaływania pierwszorzędowe, skierowane do ogółu jednostek, u których nie pojawiły się przejawy zaburzeń, zakłóceń (profilaktyka uniwersalna, jednostki, grupy najmniejszego ryzyka, ograniczanie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń, zakłóceń). Są to oddziaływania drugorzędowe, skierowane do osób, u których pojawiają się pierwsze, początkowe przejawy zaburzeń, zakłóceń (profilaktyka selektywna, jednostki, grupy średniego ryzyka, ograniczanie prawdopodobieństwa rozwoju zaburzeń, zakłóceń). Są to oddziaływania trzeciorzędowe, skierowane do osób, u których pojawiają się kolejne, zaawansowane przejawy zaburzeń, zakłóceń (profilaktyka wskazująca, jednostki, grupy największego ryzyka, ograniczanie prawdopodobieństwa nawracania zaburzeń, powracania zakłóceń).

Resocjalizacja – triada: wychowanie, terapia, opieka/pomoc – realizowana jest w otoczeniu społecznym w środowisku otwartym i w środowisku zamkniętym. Resocjalizacja realizowana jest w wariancie minimalnym (jako zmiany zewnętrzne, zmiany w zachowaniu) i w wariancie maksymalnym (jako zmiany wewnętrzne, zmiany w osobowości) oraz w wersji aktualnej (jako korekta, naprawa, poprawa) i w wersji potencjalnej (jako prewencja, profilaktyka, zapobieganie).

Bibliografia/Literatura:

Ambrozik W. (2006). Pedagogika resocjalizacyjna, w: B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej (3, 279–294). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne.

Bielicki E. (2005). Z problematyki resocjalizacyjnej. Patologia społeczna. Patologia indywidualna. Etiologia kryminalna. Kara. Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej.

Czapów C. (1962a). Młodzież a przestępstwo: zarys resocjalizacji metodą indywidualnych przypadków (1). Warszawa: Nasza Księgarnia.

Czapów C. (1962b). Młodzież a przestępstwo: zarys resocjalizacji metodą indywidualnych przypadków (2). Warszawa: Nasza Księgarnia.

Czapów C. (1978). Wychowanie resocjalizujące: elementy metodyki i diagnostyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Czapów C., Jedlewski S. (1971). Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Doroszewska J. (1989a). Pedagogika specjalna (1). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo.

Doroszewska J. (1989b). Pedagogika specjalna (2). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo.

Grzegorzewska M. (1964). Wybór pism. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Jedlewski S. (1966). Analiza pedagogiczna systemu dyscyplinarno–izolacyjnego w resocjalizacji nieletnich: procesy dezintegracji osobowości młodzieży i metody ich przezwyciężania. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Konopczyński M. (2006). Metody twórczej resocjalizacji. Teoria i praktyka wychowawcza. Warszawa: PEDAGOGIUM, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Konopnicki J. (1964). Zaburzenia w zachowaniu się dzieci i środowisko. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Konopnicki J. (1971). Niedostosowanie społeczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 

Lipka M. (1977). Zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży. Studium prawno-kryminologiczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Lipkowski O. (1966). Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

Lipkowski O. (1970). Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

Lipkowski O. (1976). Resocjalizacja. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Lipkowski O. (1977). Pedagogika specjalna (zarys). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Machel H. (1994b). Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Pospiszyl K. (1998). Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Pytka L. (1986). Teoretyczne problemy diagnozy w wychowaniu resocjalizującym. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Pytka L. (2000). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.

Sękowska Z. (1985). Pedagogika specjalna. Zarys. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Sękowska Z. (2001). Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.

Sowa J. (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE.

Urban B. (1997a). Pedagogika osób niedostosowanych społecznie, w: W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna (267–275). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Urban B. (1997b). Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Urban B. (2000). Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Urban B., Stanik J.M. (2007a). (red.). Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna (1). Warszawa: PEDAGOGIUM Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Urban B., Stanik J.M. (2007b). (red.). Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna (2). Warszawa: PEDAGOGIUM Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej, Wydawnictwo Naukowe PWN.

Autor: Lidia Pustkowiak – nauczyciel akademicki, nauczyciel mianowany, nauczyciel wychowawca, magister pedagogiki specjalnej w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej, doktor nauk pedagogicznych

Czytelniczka Portalu