Teoria

Niepełnosprawność sensoryczna i niepełnosprawność sprzężona w ujęciu teoretycznym

Niepełnosprawność sensoryczna

Niepełnosprawność sensoryczna to niesprawność najważniejszych zmysłów człowieka, do których należą: wzrok, słuch, smak, węch oraz dotyk. Człowiek z prawidłowo funkcjonującymi narządami zmysłów otrzymuje niezbędne informacje o tym, co się wokół niego dzieje. Znaczący wpływ na aktywność człowieka mają zmysł wzroku i słuchu. Nieprawidłowe funkcjonowanie tych zmysłów to objaw niepełnosprawności sensorycznej. Do osób z niesprawnością sensoryczną należą osoby niewidome i słabowidzące, osoby niesłyszące i słabosłyszące oraz głuchoniewidome[1].

Za pierwszą podstawową grupę osób z niepełnosprawnością sensoryczną J. Sowa uważa osoby z uszkodzonym narządem wzroku. Narząd wzroku ma budowę anatomiczną, a więc może łatwo ulegać uszkodzeniom. Złożony jest z gałek ocznych oraz mięśni umożliwiających ich ruchy i nerwów wzrokowych. Można wyróżnić dwa ujęcia funkcjonowania narządu wzroku, po pierwsze ujęcie fizjologiczne – widzenie, a po drugie ujęcie psychologiczne – percepcja wzrokowa[2].

Widzenie składa się z czynności motorycznych gałek ocznych, czynności optycznych i wzrokowych. Do zadań czynności motorycznych gałek ocznych należy ukierunkowanie na odpowiednie bodźce i kierowanie obu gałek ocznych w ten sam punkt. Skierowanie wpadających do oka promieni światła jest zadaniem czynności optycznych, odbywa się na skutek odpowiedniego załamania światła. Podstawowym zadaniem czynności wzrokowych jest tworzenie obrazów oglądanych przedmiotów. Czynności wzrokowe to widzenie centralne, obwodowe, stereoskopowe, widzenie barw i widzenie nocne. Dzięki widzeniu centralnemu, człowiek jest w stanie widzieć przedmioty bardzo małe oraz litery składające się na pismo, widzenie obwodowe umożliwia obserwowanie dużych przedmiotów oraz zjawisk i przedmiotów w ruchu. Czynności wzrokowe zapewniają też możliwość widzenia w słabych warunkach świetlnych i różnych barw[3].

Czynności percepcyjne to aspekt psychologiczny narządu wzroku. Czynności te odpowiadają za tworzenie wrażenia i spostrzeżenia przedmiotów i zjawisk. Wrażenia określają cechy przedmiotów, ich kształt, barwę. Narząd wzroku pełni wiele funkcji, dzięki niemu człowiek może zdobywać informacje, wykonywać czynności życia codziennego, wykonywać pracę. Udział w życiu społecznym, rekreacja, samodzielne poruszanie i orientacja przestrzenna to inne sfery życia, których dotyczy sprawność narządu wzroku[4].

Skuteczność wykorzystania zmysłu wzroku to sprawność wzrokowa. Do osób z niepełnosprawnością wzrokową należą osoby słabowidzące i niewidome. Gdy uszkodzenie wzroku utrudnia człowiekowi codzienne funkcjonowanie, zaliczyć go można do grupy słabowidzących. Osoby niewidome nie wykorzystują narządu wzroku. Wady wzroku można podzielić na wady refrakcji, tzn. krótkowzroczność, nadwzroczność i astygmatyzm. Zez i oczopląs to zaburzenia funkcjonowania mięśni oka. Wśród wad wzroku występują też choroby siatkówki, do których należą: retinopatia cukrzycowa, odwarstwienie siatkówki czy zwyrodnienie plamki żółtej[5].

Osoby z upośledzeniem narządu wzroku można podzielić na osoby słabowidzące i niewidome. Osoba słabowidząca, mimo uszkodzenia czynności wzrokowych, wykorzystuje je do kierowania i kontroli przebiegu wykonywanych czynności. Uczniowie natomiast korzystają z uszkodzonego wzroku w trakcie wielu czynności szkolnych, np. czytania. Spostrzeganie małych przedmiotów czy różnic i podobieństw między przedmiotami to typowe trudności osób słabowidzących. W procesie podejmowania pracy osoby takie korzystają często z tych samych metod, co osoby z prawidłowo funkcjonującym narządem wzroku, ale nabywanie umiejętności zawodowych odbywa się znacznie wolniej[6].

Osoby niewidome w procesie uczenia się i pracy są pozbawione sygnałów wzrokowych, co przyczynia się do braku lub ograniczenia możliwości wykonywania przez te osoby wielu zawodów. W przygotowaniu zawodowym osoby niewidome mają trudności w przyswajaniu umiejętności praktycznych. Duże znaczenie w kształceniu takich osób mają metody werbalne, np. wykład, instruktaż. Wśród zawodów dostępnych dla osób niewidomych wyróżnić można zawody o charakterze umysłowym, takie jak: nauczyciel, masażysta, muzyk, prawnik oraz zawody o charakterze fizycznym, np. elektrotechnik, tkacz, rolnik[7].

Utrata wzroku wiąże się z wieloma negatywnymi skutkami, uzależnionymi od wieku, w którym ta utrata nastąpiła. Jeśli utrata wzroku nastąpiła w wieku wczesnym, pozbawia ona możliwości poznania świata, a więc szczególnie ważne jest zapewnienie dziecku dopływu informacji o otaczającym go świecie. Według R. Ossowskiego, utrata wzroku po 5. roku życia wiąże się z szokiem, depresją oraz przystosowaniem. Depresja objawia się rozpaczą, przygnębieniem, brakiem wiary w możliwość rozwiązywania problemów. Gotowość do podjęcia walki to przystosowanie, gdzie następują zmiany w systemie wartości danego człowieka[8].

Dla osób niewidomych istnieje wiele bardzo trudnych sytuacji życia codziennego, których przyczyny to: braki informacyjne, brak pewności czy podjęta decyzja jest słuszna, przeciążenie czy zagrożenia fizyczne, takie jak uszkodzenia ciała i zdrowia[9].

Drugą grupę upośledzeń sensorycznych stanowią niesprawności narządu słuchu. Zmysł ten jest równie ważny jak wzrok. Słyszenie polega na odbieraniu bodźców akustycznych, czyli dźwięków. Prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu spełnia ważną rolę w działaniach praktycznych, orientacji przestrzennej i poruszaniu się oraz odbiorze mowy dźwiękowej, gdzie słuch ma szczególne znaczenie. Słuch ma też duże znaczenie w rozwoju mowy dziecka, które słysząc poszczególne słowa i głoski, uczy się przez naśladowanie[10].

Wady słuchu można podzielić na trzy grupy, takie jak uszkodzenia obwodowe, np. typu odbiorczego, przewodzeniowego i mieszanego oraz centralne. Uszkodzenia typu przewodzeniowego zlokalizowane są w uchu środkowym, wywoływane są przez zapalne stany ucha środkowego, nieżyty trąbek słuchowych, woskowinę, czy wrodzony niedorozwój ucha wewnętrznego lub środkowego. Uszkodzenia tego typu mogą być wyrównywane przez leczenie farmakologiczne, operacyjne, fizykalne i dzięki terapii logopedycznej[11].

Zaburzenia słuchu typu odbiorczego obejmują część ślimakową ucha, powodują je zapalenie ucha wewnętrznego, zapalenie mózgu i czynniki dziedziczne. Wyróżnić tutaj można niedosłuch graniczący z głuchotą lub głuchotę całkowitą. Równocześnie z głuchotą występują zaburzenia mowy spowodowane brakiem możliwości odbioru bodźców słuchowych[12].

G. Gunia uważa, że zaburzenia typu mieszanego to niedosłuch lub głuchota przewodzeniowo-odbiorcza. Najczęstszą przyczyną tych zaburzeń są przewlekłe zapalenie ucha środkowego i uszkodzenia nerwu słuchowego. Zaburzenie słuchu typu centralnego to druga podstawowa grupa zaburzeń narządu słuchu[13].

J. Sowa uszkodzenia słuchu dzieli na głuchotę i niedosłuch. Głuchota to całkowite zniesienie czynności narządu słuchu albo znaczne jego uszkodzenie, utrudniające lub ograniczające orientację w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Rozróżnić można głuchotę dziedziczną, nabytą w czasie porodu, wrodzoną, nabytą po urodzeniu i w trakcie życia. Z niedosłuchem wiążą się uszkodzenia, które można skorygować, nie powodują one dużych ograniczeń w orientacji w otoczeniu. Osoby z niedosłuchem są to osoby z lekkim i umiarkowanym uszkodzeniem słuchu[14].

Niepełnosprawność sprzężona

Niepełnosprawność sprzężona to niepełnosprawność, w której u dziecka występują dwa lub więcej upośledzeń spowodowane tą samą przyczyną lub różnymi przyczynami niezależnymi od siebie. Przyczyny te mogą działać przed urodzeniem, w trakcie porodu, a także po urodzeniu dziecka. Niepełnosprawność sprzężona może powstać, gdy dziecko niewidome od urodzenia ulegnie wypadkowi i w jego efekcie zostanie sparaliżowane, wtedy przyczyny niesprawności są od siebie niezależne[15].

Niepełnosprawność sprzężona nazywana jest też niepełnosprawnością wieloraką, złożoną. Osoby z tym rodzajem niesprawności stanowią bardzo zróżnicowaną grupę pod względem rodzajów i stopni niepełnosprawności składających się na upośledzenie sprzężone. W literaturze można zauważyć zróżnicowanie pojęć niepełnosprawność sprzężona i złożona. Występowanie co najmniej dwóch rodzajów niesprawności wywołanych tym samym czynnikiem określa się jako niepełnosprawność sprzężona. Niepełnosprawność złożona jest natomiast opisana jako występowanie co najmniej dwóch rodzajów niesprawności spowodowanych różnymi czynnikami działającymi w tym samym czasie lub w różnych etapach życia[16].

Niepełnosprawność sprzężoną można rozpatrywać w kilku ujęciach. W ujęciu medycznym określana jest jako kalectwo sprzężone i opisywana jest jako występowanie dwóch lub więcej wad nabytych lub wrodzonych, pogarszających w stopniu znacznym funkcjonalne możliwości danej osoby[17].

W ujęciu socjologicznym trudno jest wskazać spójne definicje zjawiska niepełnosprawności sprzężonych. Definicje te oparte są na dorobku innych dziedzin, w szczególności prawa. W Polskim prawie o niepełnosprawności sprzężonej pierwszy raz wspomniano w Ustawie z dnia 25 lipca 1998 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty. Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie Ustawy o systemie oświaty oraz zmianie niektórych innych ustaw, opisuje zjawisko niepełnosprawności sprzężonej, którą należy rozumieć jako występowanie u dzieci niesłyszących, słabosłyszących lub niewidzących i słabowidzących, z upośledzeniem ruchowym, umysłowym lub autyzmem, co najmniej jednej z wymienionych niesprawności[18].

W ujęciu psychologiczno-pedagogicznym niepełnosprawność sprzężona to według A. Twardowskiego występowanie dwóch lub więcej rodzajów upośledzeń spowodowanych przez jeden lub więcej czynników endo- lub/i egzogennych działających kolejno lub równocześnie[19].

Scharakteryzowanie dziecka z niepełnosprawnością sprzężoną jest bardzo trudne, ponieważ każde z nich stanowi odrębną jednostkę. Istnieje wiele kombinacji tego zjawiska, uzależnionych od rodzajów i stopnia niesprawności wchodzących w jego skład. W sytuacji rozpoznania u dziecka upośledzenia sprzężonego lub złożonego, jedno z nich przyjmuje pozycje dominującą. W przypadku osób z niepełnosprawnością sprzężoną, w skład której wchodzi upośledzenie umysłowe, jest ono uznawane za dominujące i względem niego w pierwszej kolejności dobiera się odpowiednie metody i formy pracy z takim uczniem[20].

Niepełnosprawność sprzężona występuje wtedy, gdy uszkodzone są dwa lub więcej narządów, wyróżnić można wiele przypadków takich niesprawności. Przykładem są osoby głuche z niepełnosprawnością intelektualną, gdzie połączenie upośledzeń powodowane jest uszkodzeniem kory mózgowej. W przypadku uszkodzenia kory mózgowej na skutek wylewów, zawrotów itp. występują też niedowłady kończyn oraz zmiany w czynnościach psychicznych, mowa wtedy o osobach z uszkodzonym narządem ruchu i zaburzeniami psychicznymi. Kolejnym przykładem są osoby głuchoniewidome, u których uszkodzony został zmysł słuchu i wzroku, od urodzenia lub w ciągu życia[21].

Kolejnymi przykładami osób z niepełnosprawnością sprzężoną są osoby ociemniałe z powodu cukrzycy lub ociemniałe z uszkodzonym narządem ruchu. Osoby niewidome z powodu cukrzycy utraciły wzrok, co jest dla nich dodatkową niesprawnością z powodu przewlekłej i wieloletniej cukrzycy. Do osób ociemniałych z uszkodzonym narządem ruchu należą osoby, które utraciły jednocześnie wzrok i kończynę lub kończyny, są to np. żołnierze, którzy w trakcie działań wojennych doznali uszkodzenia dwóch narządów, w tym przypadku narządu ruchu i wzroku[22].

Wśród osób z niepełnosprawnością sprzężoną wyróżnić można też osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, gdzie sprawność kilku narządów ulega pogorszeniu, np. sprawność układu oddechowego, trawiennego czy krążenia. Występowanie równocześnie dwóch lub więcej narządów powoduje ograniczenia możliwości wykonywania zadań życiowych i wypełniania ról społecznych[23].

Do najważniejszych przyczyn i czynników powodujących niepełnosprawność sprzężoną należą w szczególności patologiczne geny i nieprawidłowe chromosomy oraz wirusy, środki chemiczne, urazy mechaniczne czy promieniowanie. Znaczna część tych niesprawności może powstawać w okresie prenatalnym, w których głuchota lub ślepota może być spowodowana zapaleniem opon mózgowych. Edukacja i rehabilitacja jest bardzo ważna w przypadku osób niepełnosprawnych, w zależności od stopnia upośledzenia może być ona prowadzona w szkołach, przedszkolach specjalnych lub masowych, gdzie podstawowym celem jest nauka samodzielności, komunikacji i ruchu[24].

W rewalidacji dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną stosowanych jest wiele metod. Ważne jest, by usprawnianie dziecka rozpoczynać już w pierwszych dniach życia. Duża plastyczność mózgu, występująca w okresie niemowlęcym, pozwala na łatwiejsze wytwarzanie łuków odruchowych. W tym czasie nie występują wtórne deformacje i przykurcze, ponieważ wzmożone napięcie mięśniowe dziecka nie jest utrwalone. Silna więź emocjonalna między rodzicami a dzieckiem oraz duże zdolności naśladowcze dziecka, również są argumentami przemawiającymi za jak najwcześniejszym rozpoczęciem usprawniania[25].

Niepełnosprawność sprzężona powoduje znaczne ograniczenia w możliwości podjęcia zatrudnienia. Trudności występują w procesach orientacyjnych, decyzyjnych oraz wykonawczych, a więc wszystkich procesach przebiegu pracy. Osoby z niepełnosprawnością sprzężoną powinny przed podjęciem zatrudnienia przejść analizę zdolności do nauki. Ich szanse są większe w pracach usługowych niż w produkcyjnych. Jeśli sprawność intelektualna i psychiczna na to pozwalają, należy brać pod uwagę możliwość kształcenia zawodowego[26].

Przy zatrudnianiu osób z niepełnosprawnością złożoną obowiązują dwie podstawowe zasady. Po pierwsze należy dokładnie wytypować czynności zawodowe, a po drugie przystosować stanowisko pracy do występujących ograniczeń. Choroba powoduje powstawanie w organizmie zmian, np. nadmierna pobudliwość, ograniczenia czynności życiowych czy dolegliwości bólowe, co skutkuje częstym załamywaniem psychicznym takich osób. Zatem przy zaspokajaniu potrzeb psychospołecznych osób z niepełnosprawnością, należy stosować rehabilitację leczniczą, społeczną, zawodową oraz rekreację[27].

Bibliografia:
  1. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Rzeszów 1997
  2. Smith D. D. (red.) Firkowska-Mankiewicz A., Szumski G., Pedagogika specjalna, tom II, Warszawa 2009
  3. Ossowski R., Wychowanie dzieci niepełnosprawnych sensorycznie, W: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, pod red. I. Obuchowskiej, Warszawa 1999
  4. Gunia G., Terapia logopedyczna dzieci z zaburzeniami słuchu i mowy. Wybrane problemy teorii i praktyki surdologopedycznej, Kraków 2013
  5. Twardowski A., Wychowanie dzieci o niepełnosprawności sprzężonej, W: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, pod red. I. Obuchowskiej, Warszawa 1999
  6. Marcinkowska B., Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa 2012
  7. Wiącek G., Problemy definiowania niepełnosprawności sprzężonej, W: Sytuacja i możliwości pomocy dla osób z rzadkimi sprzężonymi ograniczeniami sprawności, pod red. A. Brzezińskiej, R. Kaczana i K. Smoczyńskiej, Warszawa 2010
  8. Kozicki K., Niepełnosprawność sprzężona, Szczepkowo Borowe 2014

[1] Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie, Głogów, http://niepelnosprawni.pwsz.glogow.pl/informacje/

[2] J. Sowa, Pedagogika specjalna…,  op. cit., s.154.

[3] Tamże, s.154.

[4] Tamże, s.155-156.

[5] D. D. Smith, [red]: A. Firkowska-Mankiewicz, G. Szumski, Pedagogika specjalna…, op. cit., s.132-133.

[6] J. Sowa, Pedagogika specjalna…, op. cit., s. 165-166.

[7] Tamże, s.161-164.

[8] R. Ossowski, Wychowanie dzieci niepełnosprawnych sensorycznie, [w:] Obuchowska, I. [red], Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1999, s. 320.

[9] Tamże, s. 320.

[10] J. Sowa, Pedagogika specjalna…,  op. cit., s. 171-174.

[11] G. Gunia, Terapia logopedyczna dzieci z zaburzeniami słuchu i mowy, Wybrane problemy teorii i praktyki surdologopedycznej, Kraków 2013, s. 100-102.

[12] Tamże, s. 102-104.

[13] Tamże. s. 104.

[14] J. Sowa, Pedagogika specjalna…, op. cit., s. 174-177.

[15] A. Twardowski, Wychowanie dzieci o niesprawności sprzężonej [w:] Obuchowska I. [red] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1999, s. 513.

[16] B. Marcinkowska, Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa 2010, s. 212.

[17] G. Wiącek, Problemy definiowania niepełnosprawności sprzężonej, [w]: A. I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Smoczyńska [red], Sytuacja i możliwości pomocy dla osób z rzadkimi i sprzężonymi ograniczeniami sprawności, Warszawa 2010, s. 73.

[18] Tamże, s. 77-78.

[19] Tamże, s. 76.

[20] B. Marcinkowska, Podniesienie efektywności…, op. cit., s. 212-213.

[21] J. Sowa, Pedagogika specjalna…, op. cit., s. 198-199.

[22] Tamże, s. 199.

[23] Tamże, s. 199.

[24] K. Kozicki, Niepełnosprawność sprzężona, Szczepkowo Borowe 2014

[25] A. Twardowski, Wychowanie dzieci…, op. cit., s. 526.

[26] J. Sowa, Pedagogika specjalna…, op. cit., s. 200.

[27] Tamże, s. 201-202.

Autor: Michał Saja – Czytelnik Portalu

Niepełnosprawność sensoryczna i niepełnosprawność sprzężona w ujęciu teoretycznym was last modified: 23 października, 2022 by Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Share
Published by
Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna

Recent Posts

Niebieski Bieg Świadomości Autyzmu – zapraszamy

W imieniu Organizatorów zapraszamy do udziału w V Niebieskim Biegu Świadomości Autyzmu, który odbędzie się…

1 tydzień temu

Obóz językowy? Czy to odpowiednia propozycja dla Ciebie?

W dzisiejszym świecie niezwykle ważne jest posługiwanie się przynajmniej jednym językiem obcym, a najlepiej kilkoma.…

1 tydzień temu

Lekcja wychowania fizycznego TANIEC – RUCH – MUZYKA

Dla większości uczniów ruch przy muzyce jest ulubioną formą zajęć. Daje możliwość spontanicznego odreagowania napięć.…

1 tydzień temu

Karty pracy na zajęcia rewalidacyjne – WIOSNA

Jako Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli oraz Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli PERFECTUS oddajemy w…

2 tygodnie temu

Doskonalenie umiejętności potrzebnych w życiu codziennym – konspekt zajęć rewalidacyjnych

Temat: „Pranie i sprzątanie” – doskonalenie umiejętności związanych z życiem codziennym Uczestnicy: dzieci/uczniowie/wychowankowie z niepełnosprawnością…

2 tygodnie temu

Scenariusz zajęć dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym z wykorzystaniem metody ośrodków pracy

Temat dziennego ośrodka pracy: Poznajemy tulipany Ośrodek tygodnia: Wiosenne kwiaty Czas: 3 h Grupa: zespół…

3 tygodnie temu