ZABAWKA WE WSPOMAGANIU ROZWOJU DZIECKA Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ W WIEKU PRZEDSZKOLNYM NA PRZYKŁADZIE POWIATU PRZEMYSKIEGO I MIASTA JAROSŁAW

Aleksandra Bednarz

Praca licencjacka napisana 

pod kierunkiem

dr Aleksandry Mach

Wstęp

Okres przedszkolny odgrywa bardzo ważną rolę w życiu dziecka zarówno tego zdrowego, jak i przede wszystkim z niepełnosprawnością. Każdego dnia, bardzo istotą aktywnością w placówce przedszkolnej jest zabawa oraz jej nieodłączny atrybut – zabawka. Pełni ona ważną rolę w prawidłowym rozwoju dzieci. Dzięki zabawie wzbogaca się ich język, relacje w grupie, wszelkie zdolności. Jest ona naturalną potrzebą każdego małego człowieka. Pozwala mu pozbyć się lęków, wyrażać swoje emocje.

Problematyka zabawy i zabawki we wspomaganiu rozwoju dziecka z niepełnosprawnością jest dosyć rzadko podejmowana w literaturze, dlatego też autorka w swojej pracy pragnęła wykazać znaczenie zabawki w pracy edukacyjno – terapeutycznej w przedszkolu. W różnego rodzaju placówkach przedszkolnych przybywa dzieci z niepełnosprawnością, coraz częściej uczęszczają także do przedszkoli ogólnodostępnych.

Praca składa się z czterech rozdziałów.

W rozdziale pierwszym dokonano przeglądu literatury naukowej poświęconej zagadnieniom niepełnosprawności, przedstawiono definicję i klasyfikacje niepełnosprawności, opisano poszczególne rodzaje niepełnosprawności oraz zwrócono uwagę na wspomaganie rozwoju dziecka.

Rozdział drugi poświęcony został zagadnieniom dotyczącym zabawy i zabawki, przedstawione zostały definicje, funkcje, rodzaje zabaw, zabawek dla uczniów z poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności.

W rozdziale trzecim zawarte zostały metodologiczne podstawy pracy: cel badań, problem badań, metody, techniki i narzędzia badawcze oraz przedstawiony został teren badań.

W ostatnim rozdziale dokonano analizy badań własnych oraz sformułowano odpowiedzi na pytania szczegółowe.

Rozdział I. Dziecko z niepełnosprawnością w przedszkolu

Aleksandra Maciarz (1993, s. 24) definiuje dziecko niepełnosprawne jako „dziecko, które ma trudności w rozwoju, nauce i w społecznym przystosowaniu z powodu obniżonej sprawności psychofizycznej i któremu jest potrzebna specjalna pomoc. Niepełnosprawność w wąskim znaczeniu rozumiana jest jako upośledzenie jakiegoś organu (niewidomi, głusi, upośledzeni umysłowo). W szerszym znaczeniu ujmowana jest jako zaburzenie szeroko rozumianych różnorodnych czynności psychofizycznych (może to więc być zaburzenie mowy, procesów percepcyjnych, emocjonalnych, przystosowawczych itd.)”.

Na świecie żyje ponad 650 milionów osób niepełnosprawnych, co stanowi blisko 10% populacji. W Polsce dane te są rozbieżne, ponieważ nie przeprowadza się badań epidemiologicznych, które mogłyby wskazać prawdziwą liczbę osób z niepełnosprawnością. W 2002 roku został przeprowadzony Narodowy Spis Powszechny, który szacuje, ze w kraju  jest około 5,5 miliona osób niepełnosprawnych, w tym 4% osób do 18. roku życia (M. Borkowska, 2012, s. 22). Według Głównego Urzędu Statystycznego w roku szkolnym 2014/2015 w Polsce objętych wychowaniem przedszkolnym było 15 195 dzieci niepełnosprawnych (http://dzieciwpolsce.pl/statystyka/54/dzieci-z-niepelnosprawnoscia-objetewychowaniem-przedszkolnym/wykresy/glowny/ dostęp z dnia 30.12.2016). Polityka oświatowa państwa wychodzi naprzeciw potrzebom dzieci niepełnosprawnych, tworząc odpowiednie dla nich oddziały integracyjne, przedszkola integracyjne, oddziały specjalne, przedszkola specjalne po to, aby dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności miały szansę na wszechstronny rozwój.

1.     Istota niepełnosprawności i jej klasyfikacje

Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) (za: M. Borkowska, 2012, s. 22-23) „osoba niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki, jak: płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne (…)”. W przypadku dzieci niepełnosprawnych WHO proponuje następującą definicję: „Dzieckiem z niepełnosprawnością jest takie dziecko, które bez specjalnych ulg i pomocy z zewnątrz jest długotrwale, całkowicie lub w znacznym stopniu niezdolne do uczestnictwa w grupie prawidłowo rozwiniętych i zdrowych rówieśników (…) (M. Borkowska, 2012, s. 23)”.

Światowa Organizacja Zdrowia w 2001 roku podczas Światowego Zgromadzenia na rzecz Zdrowia zmieniła definicję zgodnie z Międzynarodową klasyfikacją funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia. Wówczas uściślono znaczenie terminu niepełnosprawność, która uznawana była za trudność w zakresie działania i wypełniania ról społecznych. Upośledzenie lub niepełnosprawność społeczną odnoszono do ograniczeń uczestnictwa w życiu społecznym i integracji społecznej.
Z pojęciem niepełnosprawności wiążą się następujące terminy:

• „Uszkodzenie (impairment) – to wszelki ubytek lub odstępstwo od normy psychologicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury czy funkcji organizmu w skutek określonej wady wrodzonej, choroby, względnie urazu;
• Niepełnosprawność funkcjonalna (disability) – to każde ograniczenie lub brak (wynikający z uszkodzenia) zdolności do wykonywania czynności w sposób lub w zakresie uznawanym za normalny dla każdej istoty ludzkiej; jest to dysfunkcja na poziomie zadań;
• Upośledzenie lub niepełnosprawność społeczna (handicap) – to niekorzystna sytuacja danej osoby, wynikająca z uszkodzenia lub niepełnosprawności, która ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról (zadań i zachowań) w sytuacjach społecznych, biorąc pod uwagę wiek, płeć oraz czynniki kulturowe i społeczne (czyli formy działań i zachowań przyjętych i akceptowanych w danym środowisku kulturowym
  i społecznym) (I. Chrzanowska, 2015, s. 150)”.

Inną definicję niepełnosprawności zawiera Ustawa z 26 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osoby z niepełnosprawnością (Dz. U., nr 123, poz.776): „niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi”.

Jak pisze Aleksander Hulek (za: F. Wojciechowski, 2007, s. 30) „za jednostkę niepełnosprawną uznaje się człowieka, którego stan fizyczny lub psychiczny trwale bądź okresowo utrudnia, ogranicza czy wręcz uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami społecznymi i prawnymi.

Dziecko niepełnosprawne ma trudności rozwojowe, problemy w nauce i w przystosowaniu do społeczeństwa. Jego utrudnieniem jest obniżona sprawność psychofizyczna. W takich przypadkach potrzebna jest specjalna pomoc.

Małgorzata Kupisiewicz (2013, s. 213) zwraca uwagę na wymiar medyczny i społeczny niepełnosprawności. Kontekst medyczny definiuje niepełnosprawność jako „dysfunkcję organizmu, zniesienie lub ograniczenie sprawności”, natomiast społeczny jako „wynik barier psychologiczno – społecznych, ekonomicznych, prawnych, fizycznych, jakie jednostka napotyka w środowisku życia”.

Zdaniem Iwony Chrzanowskiej (2010, s. 23) współczesne definicje niepełnosprawności uwzględniają nie tylko aspekty biologiczne czy społeczne, ale starają się także odnieść do ujęć prawnych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych. Toteż w preambule Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 roku wydanej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, uznaje się, że „niepełnosprawność jest pojęciem ewoluującym i że niepełnosprawność wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowych, które utrudniają tym osobom pełne i skuteczne uczestnictwo w życiu społecznym, na zasadach równości z innymi osobami (I. Chrzanowska, 2010, s. 23)”.

Iwona Chrzanowska (2010, s. 23) zwraca także uwagę na to, że w tejże Konwencji podkreślono, iż „dyskryminacja jakiejkolwiek osoby ze względu na jej niepełnosprawność jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej”.

Na niepełnosprawność mogą wpływać czynniki biologiczne, ale także zdarzenia losowe  (E. Porawska, 2011, s.11).

W perspektywie biegu życia niepełnosprawność należy rozpatrywać w trzech różnych warunkach. W okresie dzieciństwa, niepełnosprawność może być związana z zaburzeniem rozwoju, pojawiającym się w fazie rozwojowej do 18 roku życia. Wówczas powodować ją mogą urazy fizyczne lub psychiczne albo choroby. Przyczyną niepełnosprawności są także uzależnienia od narkotyków, środków psychoaktywnych lub styl życia, m.in. bezdomność, włóczęgostwo. W okresie wczesnej i średniej dorosłości,  niepełnosprawność jest często wynikiem chorób somatycznych, zaburzeń psychicznych, skutkiem urazów fizycznych i/lub psychicznych, niekorzystnych warunków zawodowych, uzależnień i stylu życia. W późnej dorosłości (65 lat i więcej), niepełnosprawność powodują choroby somatyczne, psychiczne, zawodowe. Związana jest z utratą sprawności w wyniku chorób neurologicznych, typu Alzheimer, Parkinson oraz inne zespoły otępienne. Niepełnosprawność mogą powodować także wypadki i urazy mechaniczne (B. Borowska- Beszta, 2012, s.76).

Jak pisze Ewa Kulesza i Barbara Marcinkowska (2004, s. 16) „nowe ujęcie niepełnosprawności opiera się na biopsychospołecznej koncepcji, która zakłada, że człowiek jest istotą biologiczną, osobą wykonującą określone czynności i zadania życiowe oraz jest członkiem określonej grupy społecznej. Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności łączy trzy aspekty: biologiczny, jednostkowy i społeczny. Dlatego też istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu funkcjonowania w zakresie wszystkich lub niektórych z tych wymiarów”.

U dziecka z niepełnosprawnością normalny proces rozwoju zostaje zakłócony przez niepełnosprawność, o czym pisze Hedi Jantsch (1993, s. 14) „u takiego dziecka zahamowane są naturalne siły rozwojowe stanowiące harmonijną jedność psychosomatyczną. Utrudnia to kształtowanie dziecięcego obrazu siebie. Syndrom obciążenia, powstały wskutek pre-, peri,  lub postnatalnych (przed urodzeniem, w czasie porodu i krótko po porodzie) zaburzeń rozwoju, wywołuje zasadniczo inną sytuację konfliktową niż wówczas, gdy niepełnosprawność jest spowodowana w późniejszych latach przez chorobę lub wypadek. W tym drugim przypadku rozwój dziecka do czasu urazu może być niezakłócony. Nowonarodzone, niepełnosprawne dziecko, niezależnie czy jest niewidome, głuche, niepełnosprawne intelektualnie, ruchowo niesprawne, czy też ma zaburzenia sprzężone – ma z powodu swych dysfunkcji, w określonym stopniu, od początku utrudnione nabywanie umiejętności.”

Twórczyni polskiej pedagogiki specjalnej, Maria Grzegorzewska (za: J. Rottermund, 2013, s. 99) zaproponowała następującą klasyfikację osób z niepełnosprawnością:

• Niewidomi i niedowidzący
• Głusi i niedosłyszący
• Głuchoniewidomi
• Upośledzeni umysłowo
• Przewlekle chorzy
• Z uszkodzeniem narządu ruchu
• Z trudnościami w uczeniu się
• Niedostosowani społecznie.

Stanisław Kowalik (za: I. Plieth – Kalinowska, 2009, s. 24) podaje trzy istotne poziomy funkcjonowania człowieka, na podstawie których sklasyfikować można sprawność, a tym samym jego niepełnosprawność. Zalicza się do nich:

• Sprawność organizmu jako zdolność całego organizmu lub poszczególnych jego układów względnie narządów (ruchowego, oddechowego, nerwowego, wzroku, serca, itd.) do pełnienia właściwych funkcji;
• Sprawność psychologiczna człowieka, jako zdolność do samodzielnego organizowania własnego działania, które umożliwi mu zaspokojenie posiadanych potrzeb i wywiązywanie się z podstawowych zadań narzucanych przez społeczne otoczenie;
• Sprawność społeczna jako zdolność do podejmowania działań zespołowych, które zapewniają osiąganie odpowiednich celów grupowych, przypisywanych grupie przez uczestników grupy.

Na podstawie wyżej przedstawionego kryterium niepełnosprawność uznać można za naruszenie sprawności na jednym z poziomów lub za częściową utratę  zdolności funkcjonowania jednego z nich.

Ze względu na rodzaj niepełnosprawności należy przyjąć następującą klasyfikację :

• Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną- uszkodzenie narządów zmysłowych, do których należą:
  1. Osoby niewidome i słabowidzące
  2. Osoby niesłyszące i słabosłyszące
• Osoby z niepełnosprawnością fizyczną:
  1. Osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu,
  2. Osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych;
• Osoby z niepełnosprawnością psychiczną:
  1. Osoby umysłowo upośledzone z niepełnosprawnością intelektualną
  2. Osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania
  3. Osoby cierpiące na epilepsję- z zaburzeniami świadomości;
• Osoby z niepełnosprawnością złożoną – dotknięte więcej, niż jedną niepełnosprawnością (I. Plieth – Kalinowska, 2009, s. 25).

Jak pisze Urszula Bartnikowska (2010, s. 21) „bycie niepełnosprawnym często łączy się z poczuciem odmienności, odróżniania się w negatywny sposób od społeczeństwa, czyli też z poczuciem niższej wartości. Dopiero wybicie się na jakimś polu (sportowym, artystycznym) może to poczucie zniwelować. Natomiast przeciętny niepełnosprawny zazwyczaj przeżywa sporo frustracji porównując swoje możliwości do możliwości ludzi sprawnych. Uszkodzenie organizmu, jego niepełna sprawność jest czymś niepożądanym. Tym bardziej niepożądanym, im bardziej ideałem w danym społeczeństwie jest człowiek sprawny, piękny i mądry”.

2. Specyfika rozwoju dzieci z wybranymi rodzajami niepełnosprawności

2.1. Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną

Według Komitetu Ekspertów Amerykańskiego Towarzystwa Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (za: H. Borzyszkowska, 1997, s. 885) upośledzenie umysłowe (niepełnosprawność intelektualną) należy definiować w następujący sposób: „przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania”.

Maria Grzegorzewska (za: O. Lipkowski, 1981, s. 95) przedstawia dwa terminy, które dotyczą osób upośledzonych umysłowo. Jest to oligofrenia i otępienie. Określa je następująco: „te dwa terminy należy wyraźnie rozgraniczyć. Oligofrenią bowiem nazywamy niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka do najwcześniejszego dzieciństwa; występuje tu zawsze wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych, podczas gdy otępienie występuje później jako osłabienie, rozpad procesów korowych, uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych.”

Inną zaś definicję proponuje Janusz Kostrzewski (za: H. Borzyszkowska, 1997, s. 885), uznając upośledzenie umysłowe za „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”.

Aleksandra Maciarz (1993, s. 45) definiuje niepełnosprawność intelektualną  jako „stan zmniejszonych możliwości rozwojowych człowieka, szczególnie w sferze intelektualnej, spowodowany wczesnymi (do 3. roku życia) i nieodwracalnymi zmianami w mózgu. Przejawia się w upośledzeniu wszystkich sfer rozwoju dziecka, w sferze intelektualnej wyraża się – ilorazem inteligencji (stosunek wieku rozwoju do wieku życia) poniżej 69. W zależności od stanu zmniejszenia możliwości rozwoju wyróżnia się niedorozwój stopnia lekkiego, umiarkowanego, znacznego i głębokiego. Współcześnie dopuszcza się także możliwość powstania niedorozwoju umysłowego w wyniku długo trwającej, od wczesnych faz rozwoju dziecka – deprywacji kulturowej, bez wyraźnie ograniczonego tła”.

Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Niedorozwoju Umysłowego (AAMR) zaproponowało definicję H. J. Grossmana, która brzmi następująco: „niedorozwój umysłowy to istotnie niższy niż przeciętny (co najmniej o dwa odchylenia od średniej) ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą zaburzenia
w zachowaniu przystosowawczym, powstałe w okresie rozwojowym (do 18 roku życia).” Definicja ta przyjmuje cztery stopnie upośledzenia umysłowego, a także zakresy ilorazu inteligencji (K. Barłóg, 2008, s. 37).

Ruth Luckasson pisze, że niepełnosprawność intelektualna „odnosi się do poważnych ograniczeń w funkcjonowaniu człowieka. Charakteryzuje się funkcjonowaniem intelektualnym znajdującym się na poziomie znacznie odbiegającym od normy, któremu towarzyszą ograniczenia w zakresie dwóch lub więcej niż dwóch obszarów obejmujących umiejętności przystosowawcze czy też przejawy zachowania przystosowawczego takie jak: porozumiewanie się, samoobsługa (troska o siebie), radzenie sobie w obowiązkach domowych, sprawności interpersonalne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, zdolności szkolne, praca, sposoby spędzania wolnego czasu, troska o zdrowie. Upośledzenie umysłowe występuje przed 18 rokiem życia” (http://pedagogikaspecjalna.tripod.com/notes/LDandMRdifferences.html, dostęp z dnia 23.04. 2017).

Zdaniem Roberta Schalock’a (za: Chrzanowska, 2015, s. 243) niepełnosprawność intelektualna „charakteryzuje się istotnym ograniczeniem zarówno w funkcjonowaniu intelektualnym, jak i zachowaniu przystosowawczym, ujawniającym się w poznawczych, społecznych i praktycznych umiejętnościach. Ta niepełnosprawność ujawnia się przed 18. rokiem życia”.

Zdaniem Aleksandry Maciarz (1992, s. 73) niepełnosprawność intelektualna jest zaburzeniem rozwoju, które może być spowodowane przez rożne choroby, a także czynniki patogenne uszkadzające centralny układ nerwowy człowieka we wczesnych fazach ontogenezy. Niepełnosprawność tą mogą spowodować czynniki zaburzające komórki rozrodcze, rozwój centralnego układu nerwowego płodu, uszkadzając ten układ w czasie porodu lub podczas pierwszych lat życia dziecka. Możliwości rozwojowe dzieci niepełnosprawnych intelektualnie są zmniejszone z powodu uszkodzenia mózgu we wczesnych fazach rozwojowych. Stopień zmniejszenia możliwości jest u tych dzieci różny, w zależności od tego, jaki jest poziom osiąganych przez nich ilorazów dojrzałości społecznej (IDS) oraz ilorazów inteligencji (II).  W badaniu inteligencji dzieci stosuje się najczęściej skalę Stanford – Bineta, która przedstawia następujące wartości ilorazów inteligencji:

• Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim- 52-63,
• Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym- 36-51,
• Upośledzenie umysłowe znacznego stopnia- 20-35,
• Upośledzenie umysłowe głębokiego stopnia- 0-19 (A. Maciarz, 1992,
  73).

W przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim bierze się pod uwagę niedorozwój uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną, ale także niestałość emocjonalną, impulsywność, niepokój, agresywność, problemy z samokontrolą. Ważnym kryterium dla niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim jest także „współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności dnia codziennego, samodzielność, samoobsługa” (J. Wyczesany, 2004, s. 139, 140).

Pobierz całość pracy licencjackiej

Autor: Aleksandra Bednarz

Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli