Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 16 maja 2019 roku.
Praca dyplomowa napisana na studiach podyplomowych na kierunku oligofrenopedagogika
Autor: Anita Włostowska – Czytelniczka Portalu
Wstęp
Pracuję jako nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej od siedmiu lat. W trakcie trwania mojej praktyki zawodowej, z roku na rok obserwuję zwiększającą się liczbę dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Dokonując wyboru tematu mojej pracy kierowałam się osobistym i zawodowym zainteresowaniem problemami dzieci z ryzykiem dysleksji rozwojowej, a jej głównym celem jest analiza metod stosowanych w pracy z uczniem dyslektycznym i ich wpływ na niwelowanie trudności wiążących się z zburzeniem.
Praca składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęcony jest teoretycznym rozważaniom na temat dysleksji rozwojowej jako specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania. W rozdziale drugim znajdują się zagadnienia związane z wybranymi metodami stosowanymi w pracy z dzieckiem ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Rozdział trzeci stanowi metodologia badań własnych, w którym uzasadniam wybór przypadku do badań oraz przedstawiam cel pracy i jej przedmiot. W rozdziale czwartym zaprezentowałam studium przypadku mojej uczennicy Agaty, dziecka z ryzykiem dysleksji rozwojowej. Rozdział piąty to podsumowanie omawianych kwestii dotyczących tematu.
Rozdział I
Analiza literatury przedmiotu
1.1. Dysleksja rozwojowa jako specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania
Problem trudności w uczeniu się czytania i pisania dotyka obecnie większości uczniów, jednak mają one różne stopnie nasilenia. W przypadku wystąpienia trudności lżejszego stopnia wystarczą systematyczne ćwiczenia. Jeżeli jednak tego rodzaju pomoc nie przynosi poprawy, należy poprzez badania diagnostyczne poznać ich przyczyny.
Termin specyficzne trudności w uczeniu się został zdefiniowany w dokumencie znanym pod nazwą „Prawo Publiczne” (Public Law), obowiązującym od 1977 roku w systemie oświaty Stanów Zjednoczonych. Definicja ta określa, iż: „Specyficzne trudności w uczeniu się oznaczają zaburzenia jednego lub więcej podstawowych procesów psychicznych, dotyczących rozumienia lub używania mowy ustnej lub pisanej, które mogą mieć związek z zaburzeniami funkcji słuchowych, mówienia, czytania, komunikacji pisemnej, stosowania poprawnej pisowni lub liczenia. Termin ten obejmuje takie uwarunkowania, jak zaburzenia spostrzegania, minimalne dysfunkcje mózgu, dysleksję i tzw. afazję rozwojową. Termin ten nie obejmuje dzieci, które mają trudności w uczeniu się, będące pierwotnie bezpośrednim rezultatem uszkodzenia wzroku, słuchu lub narządów ruchu oraz nie są skutkiem upośledzenia umysłowego, zaburzeń emocjonalnych lub zaniedbania środowiskowego, kulturowego
i ekonomicznego” [1].
Definicja specyficznych trudności w uczeniu się wskazuje, iż wywołane są one czynnikami tkwiącymi w jednostce, a nie warunkami zewnętrznymi. Dotyczyć mogą różnych zakresów wiedzy i umiejętności szkolnych. Najczęściej wymieniane są specyficzne trudności w nauce czytania i pisania, określane dysleksją rozwojową [2].
W literaturze przedmiotu spotkać się można z różnym ujęciem pojęcia dysleksja. Po raz pierwszy tego terminu użył R. Berlin (1887 rok) opisując tzw. dysleksję nabytą, czyli utratę umiejętności czytania, występującą najczęściej z utratą mowy – afazją [3]. Jednak prekursorem badań nad dysleksją określa się neuropatologa S. T. Ortona, który jako pierwszy zwrócił uwagę na analogie pomiędzy trudnościami, jakie występują u dzieci z nauką czytania i tymi, które występują u dorosłych, u których uszkodzenia mózgu doprowadziły do utraty i zaburzeń czynności językowych. Różnica jaką zaobserwował badacz polegała na tym, że w przypadku dzieci nie obserwowano żadnych objawów uszkodzenia mózgu czy jego defektów. S.T. Orton opracował szereg prac dotyczących aspektów zaobserwowanego zjawiska, a jego badania, które zestawił w książce, stały się klasyczną pozycją w dziedzinie specjalnych zaburzeń językowych
u dzieci [4].
W 1968 roku Światowa Federacja Neurologów przyjęła definicję dysleksji, która brzmiała następująco: „Specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenia manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno – kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie” [5].
Z kolei H. Jaklewicz, w swojej definicji skoncentrowała się przede wszystkim na opóźnieniach i dysharmoniach rozwojowych, pisząc że: „Dysleksja to specyficzne trudności w nabywaniu umiejętności czytania i pisania u dzieci z normalnym rozwojem inteligencji, u których prawidłowo funkcjonują narządy zmysłów wzroku i słuchu. Zaburzenia te związane są z nieprawidłowym bądź opóźnionym kształtowaniem się funkcji rozwojowych stanowiących fizjologiczne podłoże procesu czytania i pisania” [6].
Określenie dysleksji, które ogranicza stosowanie tego pojęcia tylko do trudności w rozumieniu czytanego tekstu, a tym samym odrzuca percepcyjne uwarunkowania tego zaburzenia (bez uwzględnienia pisania), sformułowała I. Kurcz. W swojej definicji zwraca ona uwagę przede wszystkim na cel czytania i twierdzi, iż: „Trudności w czytaniu zwane dysleksją to trudności w dotarciu do znaczenia czytanych słów. Nie polegają one – jak się często mylnie sądzi – na trudnościach w percepcji kształtu liter. Główny problem dyslektyków polega na rozumieniu języka i to nie tylko czytanego” [7].
Obecnie używa się definicji dysleksji, którą opublikowano w 1994 roku przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona w Stanach Zjednoczonych. Brzmi ona następująco: „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni” [8].
Analiza przytoczonych definicji wskazuje, że pomimo dużej różnorodności, są one do siebie podobne. Wszyscy autorzy są zgodni co do tego, że trudności w czytaniu wynikające z dysleksji nie mogą być wynikiem zaburzeń funkcjonowania narządów zmysłów, upośledzenia umysłowego ani zaniedbania środowiskowego, uszkodzenia mózgu, kalectwa fizycznego czy chorób. Dzieci nie mogą także wykazywać zaburzeń emocjonalnych i muszą mieć motywację do nauki. Jeżeli systematyczna, codzienna praca nie pozwoli na wyeliminowanie u ucznia omawianych trudności w nauce czytania i pisania – należy zaliczyć go do dzieci dyslektycznych.
Pojęcie dysleksji jest terminem różnorodnym w literaturze przedmiotu. Dotyczy to zarówno samej definicji, jak i przyczyn tego zaburzenia. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci charakteryzują się niejednolitym syndromem zaburzeń. Każde dziecko z dysleksją może mieć nieco inne objawy tego zaburzenia, a także różne problemy szkolne. Analiza literatury przedmiotu wykazała, iż każdy przypadek tego zaburzenia może być krańcowo różny, a typów dysleksji istnieje tyle, ile jest dyslektycznych dzieci.
1.2. Diagnoza dysleksji
Podstawą rozpoznania specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu jest występowanie wybiórczych niepowodzeń w nauce czytania, a także w opanowaniu poprawnej pisowni, w tym odpowiedniego poziomu graficznego pisma. Trudności te mogą występować jednocześnie bądź w izolacji. Dysleksję rozpoznaje się tylko w przypadku stwierdzenia prawidłowego rozwoju umysłowego, a więc takiej diagnozy nie formułuje się u dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna oraz w przypadku występowania upośledzenia umysłowego. Nie diagnozuje się jej także, gdy omawiane trudności spowodowane są zaniedbaniem środowiskowym lub dydaktycznym (częsta absencja na zajęciach). Trudności w czytaniu i pisaniu nie mogą być również wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania narządów zmysłu albo skutkiem schorzeń neurologicznych. o specyficznych zaburzeniach w uczeniu się czytania i pisania orzeka się, gdy poziom czytania i pisania dziecka jest opóźniony o dwa lata w stosunku do wieku życia i edukacji, uwzględniając przy tym poziom sprawności intelektualnej badanego [9].
Pełny obraz dysleksji, jej patomechanizmów i przyczyn, a także prognozowanie dalszego rozwoju zaburzenia możliwe jest jedynie przez diagnozę interdyscyplinarną, będącą diagnozą lekarską, psychologiczną i pedagogiczną [10].
Diagnoza lekarska polega na wykluczeniu ewentualnych uszkodzeń narządów zmysłu wzroku i słuchu. Dysleksja związana jest między innymi z mikrozaburzeniami ośrodkowej części analizatora przy sprawnie funkcjonującym receptorze i wykrycie przez lekarza braku uszkodzeń receptora jest niezbędne do stwierdzenia zaburzeń dyslektycznych [11].
Psychologiczna diagnoza dysleksji jest diagnozą złożoną. Obejmuje ocenę rozwoju umysłowego i psychomotorycznego dziecka oraz ich poszczególnych funkcji. Dla celów diagnostycznych stosuje się zróżnicowane metody kliniczne i eksperymentalne. Badanie rozwoju umysłowego najczęściej przeprowadzane jest Skalą Inteligencji dla Dzieci D. Wechslera (WISC – R). W wyniku badania otrzymujemy informacje o istnieniu u dziecka zaburzeń parcjalnych m. in. koordynacji wzrokowo – ruchowej (na podstawie podtestów ze skali niewerbalnej) czy funkcji językowych (podtesty skali werbalnej) oraz szybkości uczenia się wzrokowo – ruchowego [12].
Podobnie jak psychologiczne, tak i pedagogiczne badanie charakteryzuje się złożonością. Całościowa diagnoza pedagogiczna obejmuje następujące etapy:
1) Ocenę poziomu czytania.
2) Ocenę poziomu pisania.
3) Diagnozę środowiska rodzinnego.
4) Diagnozę prognostyczną [13].
Oceny umiejętności czytania dokonuje się za pomocą różnorodnych sprawdzianów i testów czytania. Polegają one na sprawdzeniu znajomości liter a także umiejętności głośnego czytania. Sprawdzian znajomości liter jest pierwszym krokiem w badaniu poziomu czytania, obejmuje on rozpoznawanie liter małych i wielkich, zarówno pisanych jak i drukowanych. Sprawdzian umiejętności czytania oparty jest zarówno na tekście bezsensownym, jak i na tekście wiązanym. Dzięki pierwszemu rodzajowi tekstu możemy ustalić tempo czytania dziecka w danym wieku i jego korelacje z normami tempa czytania przypadającymi na dany wiek rozwojowy. Na podstawie tekstu wiązanego możemy ocenić jaką techniką czytania posługuje się dziecko, możemy także zmierzyć tempo czytania. Tekst wiązany często służy także do oceny stopnia zrozumienia treści [14].
Kolejnym krokiem w diagnozie pedagogicznej jest ocena poziomu pisania ucznia. Ocena ta obejmuje identyfikację błędów popełnionych podczas pisania, interpretację tych błędów oraz ocenę poziomu graficznego pisma. W diagnozie tej stosuje się trzy formy sprawdzianów pisemnych: przepisywanie, pisanie ze słuchu i pisanie z pamięci. Na podstawie zapisów ucznia dokonuje się interpretacji popełnionych błędów, a także ocenia się poziom graficzny pisma dziecka [15].
Kolejnym etapem badania pedagogicznego, po ocenie poziomu czytania i pisania, jest diagnoza środowiska rodzinnego. Przeprowadzana jest ona za pomocą różnorodnych technik, m. in. za pomocą wywiadu z rodzicami, czy poprzez technikę zabawową – Test Stosunków Rodzinnych. Diagnoza środowiska rodzinnego pozwala poznać czynniki wpływające na funkcjonowanie dziecka w szkole, a wynikające właśnie ze środowiska rodzinnego. Ma to duże znaczenie dla zrozumienia przyczyn porażek jakich doświadcza dziecko, w toku nauki szkolnej, jak i dla zrozumienia samego dziecka. Ostatnim etapem pedagogicznego badania diagnostycznego jest prognoza. Stanowi ją wyprowadzenie wniosków z wcześniejszych badań specjalistycznych [16].
Dysleksję rozwojową traktuje się jako zaburzenie uczenia się, a nie chorobę. Ujawnia się ona przez całe życie i wymaga zorganizowanej pomocy specjalistycznej. Istotne jest dostrzeżenie już na wczesnym etapie edukacji objawów specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, aby wyrównywać opóźnienia rozwojowe i zapobiec niepowodzeniom szkolnym.
