Film jest jedną z tych muz, która na stałe zagościła w naszym codziennym życiu. Oglądanie filmów czy seriali stało się jednym z najpopularniejszych sposobów spędzania czasu wolnego. Dla niektórych ludzi jest to niezbędny element codziennego rytmu dnia, a dla innych przyjemny odskok od problemów życiowych. Na pewno wpływ na to ma wciąż rozwijający się rynek platform streamingowych oferujących niezliczoną ilość filmów. Filmy czy seriale oglądają praktycznie wszyscy – zarówno dorośli, młodzież, jak i dzieci. Dotyczy to również osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jest to jedna z najprostszych i najbardziej atrakcyjnych form spędzania czasu wolnego, niezależnie od poziomu funkcjonowania.

Niezależnie od powodów sięgania po ten rodzaj sztuki, film oddziałuje na naszą świadomość i wywołuje wiele emocji. Kiedy myślimy o pracy z wykorzystaniem filmu, pierwszym skojarzeniem większości z nas jest filmoterapia. Jest to stosunkowo nowa metoda terapeutyczna, ale szybko zyskująca na popularności.

Film w pracy edukacyjnej lub terapeutycznej można wykorzystywać na różne sposoby. Prof. dr hab. Agnieszka Ogonowska wyróżniła trzy, które ściśle łączy z filmoterapią:

1. terapeuta wykorzystuje do celów terapeutycznych tzw. filmy zastane, czyli takie, które są już na rynku usług kulturowych (w dystrybucji kinowej lub w formie innych nośników danych);
2. terapeuta może zachęcić pacjenta/klienta do stworzenia jego własnego filmu (są to tzw. filmy/teksty wywołane lub tzw. filmoterapia aktywna);
3. sam reżyser filmowy może kręcić filmy w celu autoterapii ^[1].

Uważam, że jest to bardzo dobre rozróżnienie, które może odnosić się nie tylko do działań terapeutycznych, ale również edukacyjnych. Zajmując się problematyką pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, będę skupiał się tylko na dwóch pierwszych w/w punktach, gdyż autoterapia z pozycji reżysera w tym wypadku nie jest możliwa. W celu uproszczenia i przejrzystości będę posługiwał się terminami: filmoterapii – odnosząc się do punktu pierwszego, w którym prowadzący wykorzystuje filmy zastane oraz filmoterapii aktywnej, w której proces edukacyjno-terapeutyczny zachodzi w trakcie tworzenia własnych filmów.

Filmoterapia

Filmoterapia wywodzi się z arteterapii, a według Ewy Warmuz-Warmuzińskiej, autorki książki „Filmoterapia w edukacji i terapii dzieci i młodzieży szkolnej oraz dorosłych”, zalicza się do audiowizualnej odmiany biblioterapii ^[2]. Trudno się z tym nie zgodzić. Obie te metody mają podobny mechanizm, który opiera się na działaniach wokół artystycznego dzieła – w biblioterapii jest to książka, a w filmoterapii – film. Niektórzy badacze twierdzą, że stosowanie filmu w procesie psychoterapii jest łatwiejsze i skuteczniejsze między innymi dlatego, że jest mniej czasochłonne i bardziej dostępne dla wszystkich ^[3].

Wyróżnia się kilka funkcji filmoterapii. E. J. Konieczna w swojej pracy „Arteterapia w teorii i praktyce” wymienia następujące: wychowawcza, rozwojowa, poznawczo-stymulacyjna, komunikacyjna i ekspresyjna, kulturotwórcza, rekreacyjno-ludyczna oraz terapeutyczna ^[4]. Często też filmoterapia uważana jest jako terapia wspomagająca w psychoterapii. Filmoterapia zdecydowanie wpływa na sferę emocjonalną i rozwój ogólny jednostki, zmianę jej zachowań czy postaw wzorem bohaterów filmowych ^[5]. Oglądając film, konfrontujemy się z naszymi emocjami w bezpiecznych warunkach. Kino jest dla nas lustrem, w którym widząc bohatera, widzimy cząstkę siebie i naszego świata. Może to pomóc w zrozumieniu siebie czy problemu, z jakim się zmagamy i pokazać konkretne sposoby radzenia sobie z nim bez ryzyka negatywnych konsekwencji. Może wywoływać silne pobudzenie emocjonalne, skłaniać do refleksji i wpływać na poglądy czy system osobistych wartości. Film może stać się bodźcem do dyskusji na nurtujące nas tematy. 

Zajęcia z filmoterapii mogą przybierać formę indywidualną oraz grupową. Niezależnie jednak od ilości uczestników opierają się na dwóch głównych etapach: 

1. Seans filmowy: pierwszym etapem jest oglądanie wybranego wcześniej filmu. Ważne jest, by przygotować uczestników przed seansem i nastawić ich na emocjonalny odbiór filmu. Należy pamiętać, że nie każdy film nadaje się na zajęcia z filmoterapii, a przy doborze filmu powinniśmy uwzględnić wiek, problem, który chcemy przepracować oraz efekt, który chcemy osiągnąć. Jeśli chodzi o pracę z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim poziom funkcjonowania uczniów. Film nie może być zbyt skomplikowany i nacechowany metaforami. Powinien w swojej konstrukcji opierać się na prostych zależnościach przyczynowo-skutkowych.
2. Dyskusja: po seansie odbywa się dyskusja porządkująca nowe doświadczenie oraz służąca rozpoznaniu doświadczanych emocji. Uczestnicy opowiadają o swoich emocjach, które czuli podczas seansu, dzielą się swoimi spostrzeżeniami na temat obejrzanej historii oraz bohaterów. Prowadzący zajęcia moderuje rozmowę zadając pytania pomocnicze. To właśnie na tym etapie dążymy do realizacji celu, jaki założyliśmy sobie przed seansem. W pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną dyskusja może przybrać inny ton w zależności od poziomu funkcjonowania uczestników.

Serdecznie zapraszamy zainteresowanych nauczycieli na szkolenie webinarowe prowadzone przez autora artykułu, pana Dariusza Janiczaka pt. Filmoterapia jako narzędzie pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Szkolenie odbędzie się 27 lutego 2024 roku w naszej akredytowanej Niepublicznej Placówce Doskonalenia Nauczycieli PERFECTUS. Szczegółowe informacje i zapisy TUTAJ.

Zalety i wady filmoterapii w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną

Praca z osobami z niepełnosprawnością intelektualną wymaga indywidualnego podejścia i modyfikowania metod i form pracy pod konkretnych uczniów. Filmoterapia, jak każda metoda, posiada wiele korzyści, ale nie jest wolna od wad. Postaram się przedstawić te, które dotyczą szczególnie pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną.

Zalety

Bazuje na zainteresowaniach: wykorzystując popularne medium, jakim niewątpliwie jest film, budujemy skojarzenia z rozrywką i miłym spędzaniem czasu, a praca edukacyjno-terapeutyczna dzieje się jakby mimochodem. Podczas dyskusji po seansie opieramy się na obejrzanej historii, co ułatwia zrozumienie poruszanego problemu. Ponadto zajęcia, które bazują na zainteresowaniach, mocniej angażują uczestników i motywują do aktywnego uczestnictwa.

Atrakcyjna wizualnie forma: dzięki rozwojowi kinematografii mamy dostęp do najróżniejszych pozycji, które zaskakują zarówno fabułą, jak i stroną wizualną. Nowoczesne techniki produkcji filmów, efekty specjalne oraz doskonałe animacje sprawiają, że filmy jeszcze bardziej oddziałują na nas i sprawiają, że chcemy zanurzać się w wyimaginowanym świecie.

Poziom trudności (prostota): zajęcia są proste w swoim założeniu, a od uczestników nie wymagane są specjalne umiejętności. Rozmowę prowadzimy bazując na konkretnej historii przedstawionej w filmie, przez co poruszane tematy nie są zbyt abstrakcyjne i niezrozumiałe.

Wady

Trudność w doborze filmów: pomimo stosunkowo łatwego dostępu do filmów i ich różnorodności, wybór odpowiedniego może być dużym wyzwaniem. Musimy bowiem pamiętać, że film powinien być jasny i zrozumiały przez wszystkich uczestników. Niestety przeważnie w grupach zajęciowych osoby z niepełnosprawnością są na różnym poziomie funkcjonowania, dlatego czasem trudno jest znaleźć film, który nie będzie zbyt trudny dla jednych, a zbyt infantylny dla drugich. Szczególnie, jeśli musimy trzymać się odpowiedniego tematu zajęć. Nie jest to oczywiście zadanie niemożliwe, ale czasem może przysporzyć nam dużo trudu.

Dostępność: zajęcia filmoterapii skierowane są do osób, które potrafią się komunikować i są na takim poziomie funkcjonowania, który umożliwia im wyrażanie swoich emocji. Musimy pamiętać, że filmoterapia to nie tylko seans, ale przede wszystkim dyskusja po filmie. To właśnie podczas dyskusji zachodzi najwięcej oddziaływań edukacyjno-terapeutycznych. Niestety ze względu na duże ograniczenia komunikacyjne oraz trudności w generalizowaniu jest to etap często niedostępny dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Oczywiście w trakcie oglądania filmu również zmieniają się stany emocjonalne widza, ale trudno tutaj mówić o procesie terapeutycznym.

Czasochłonne zajęcia: jedną z trudności prowadzenia zajęć z filmoterapii jest ich czas trwania. Zaleca się, by zajęcia – seans wraz dyskusją, były prowadzone w jednym bloku, oczywiście z krótka przerwą, ale w tym samym dniu. Czas trwania filmu wraz z dyskusją sprawiają, że zajęcia trwają zbyt długo, by udało się je przeprowadzić np. w szkole. Zbyt długi czas zajęć może też negatywnie wpływać na koncentrację uczestników i ich aktywność.

Filmoterapia aktywna

Filmoterapia aktywna jest niewątpliwie jedną z najbardziej niedocenianych metod, jakimi miałem okazję pracować. Próżno szukać wzmianek w książkach czy czasopismach naukowych zajmujących się arteterapią. Termin filmoterapia najczęściej odnosi się do metody opisanej przeze mnie wyżej. A szkoda, ponieważ jest to metoda, która idealnie sprawdza się w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Postaram się krótko przybliżyć, na czym polega filmoterapia aktywna i pokazać jej plusy oraz minusy, bazując na mojej codziennej pracy w szkole specjalnej.

Filmoterapia aktywna to metoda, w której proces terapeutyczno-edukacyjny rozpoczyna się w trakcie tworzenia własnego filmu. Nie bazuje się na dostępnych filmach, lecz są one tworzone wspólnie z uczestnikami. To właśnie w trakcie aktywnego działania, w trakcie procesu tworzenia uczestnicy mogą wyrażać swoje emocje. Najważniejszym aspektem filmoterapii aktywnej jest to, że uczestnik staje się nie tylko odbiorcą, ale przede wszystkim twórcą i dzięki temu może rozwijać wyobraźnię, podnosić samoocenę oraz poczucie sprawstwa, tak potrzebne w codziennym życiu. Filmoterapia aktywna ma też szereg funkcji edukacyjnych. Rozwija kreatywność, zdolność komunikowania się, umiejętności naśladowania, współpracy czy koncentracji uwagi oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Tak jak wspominałem wcześniej, nie ma niestety zbyt dużo opracowań oraz badań na temat filmoterapii aktywnej, dlatego opisując poszczególne elementy pracy tą metodą, będę opierał się na swoim doświadczeniu w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną.  

Wyróżniam trzy etapy pracy filmoterapii aktywnej, które są ze sobą ściśle związane:

1. Etap otwarcia, na którym poznajemy mocne strony uczniów, otwieramy ich na nowe doświadczenia i rozwijamy potrzebę wyrażania emocji. Wykorzystujemy tutaj przede wszystkim aktywizujące i zabawowe metody pracy.
2. Etap poznania i działania, na którym uczniowie poznają teorię, różnorodne techniki filmowe i parateatralne w praktyce. Uczniowie mają okazję rozwijać swoje umiejętności w zakresie naśladownictwa, odgrywania ról, wyrażania emocji oraz kreowania nowych sytuacji. Jest to również moment do wzmocnienia ich wiary we własne możliwości, zachęcenia do podejmowania kolejnych prób pokonania własnych trudności i ograniczeń. W założeniu zajęcia praktyczne mają stanowić wzmocnienie pozytywne.
3. Etap tworzenia, na którym uczniowie, korzystając ze zdobytej wiedzy, tworzą film. Jest to etap twórczego działania, bazującego na połączeniu poznanej teorii z praktyką, z jednoczesnym dążeniem do określonego wcześniej celu, jakim jest autorski film.

Na pierwszy rzut oka głównym celem działań filmoterapii aktywnej jest stworzenie filmu przez uczestników. Należy jednak pamiętać, że najważniejszy jest proces jego tworzenia, ponieważ tam zachodzi najwięcej działań terapeutyczno-edukacyjnych, a filmu nie należy oceniać wyłącznie na podstawie walorów estetycznych. Oczywiście gotowy film również jest ważnym elementem w procesie filmoterapeutycznym, bowiem wpływa on m.in. na samoocenę i poziom satysfakcji oraz jest namacalnym efektem pracy uczestników.

Zalety i wady filmoterapii aktywnej w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną

Tak jak w opisywanej wcześniej filmoterapii i w tej formie mamy szereg pozytywnych aspektów, jak i kilka trudności wynikających ze specyfikacji pracy z osobami z niepełnosprawnością. Poniżej kilka z nich:

Zalety

Wszechstronny rozwój: największym plusem tej metody jest jej wszechstronność. Poprzez tworzenie filmu jesteśmy w stanie oddziaływać na uczestników w wielu obszarach funkcjonowania. Przede wszystkim rozwijać kreatywność i tworzyć bezpieczną przestrzeń do wyrażania emocji oraz twórczości. W trakcie przygotowywania scenariusza uczestnicy uczą się zależności przyczynowo-skutkowych oraz kreowania postaci. Rozwijają wtedy również umiejętności dostrzegania związków funkcjonalnych, czasowych, przestrzennych oraz ich praktycznego wykorzystania. Podczas odgrywania poszczególnych scen uczą się umiejętności koncentracji uwagi, rozwijają swoją pamięć oraz uczą się pracować w zespole. Rozwijają również umiejętności komunikowania się. Praca przed kamerą sprawia, że uczestnicy wyrabiają u siebie poczucie własnej wartości, odwagi i śmiałości.

Atrakcyjna forma pracy: zajęcia z filmoterapii aktywnej są bardzo różnorodne i aktywizują uczestników w kilku obszarach. Wykorzystujemy w niej pedagogikę zabawy, aktywność ruchową z naśladowaniem, inscenizacje teatralne czy elementy psychodramy i pantomimy. Przy tworzeniu filmu bazujemy również na zajęciach interaktywnych opartych na nowych technologiach, a uczestnicy mają okazję pracować na sprzęcie audiowizualnym. Warto pamiętać, że w trakcie zajęć uczestnicy mogą pełnić różne role – być aktorami, operatorami czy dźwiękowcami, które na dodatek można zmieniać w trakcie tworzenia filmu. Ponadto historia filmowa, którą chcemy opowiedzieć, może być umiejscowiona w kilku lokalizacjach. W takim wypadku dochodzi nam kolejny element urozmaicenia zajęć, jakim jest różnorodność prowadzenia zajęć.

Dostępność: niewątpliwym plusem zajęć filmoterapii aktywnej jest fakt, że możemy zaangażować do niego osoby na różnym poziomie funkcjonowania. W trakcie tworzenia filmu przypisujemy uczestnikom rolę z uwzględnieniem ich umiejętności. Dotyczy to zarówno roli w filmie, gdzie wymyślamy bohatera pod konkretnego uczestnika, jak i funkcji na planie filmowym. Tworzenie filmu to proces bardzo różnorodny, składający się ze zróżnicowanych pod względem trudności etapów, które łatwo dopasować do konkretnych uczniów. Nie każdy uczeń odnajdzie się w tworzeniu historii, ale może bez problemu uczestniczyć na innym etapie realizacji. Najważniejsze jest, by spróbować zaangażować uczniów do twórczej pracy, ale z uwzględnieniem ich umiejętności i zdolności. Film daje możliwość zaangażowania osób, które nigdy dotąd nie miały okazji występować przed większą publicznością, właśnie ze względu na dysfunkcje czy ograniczenia.

Promowanie twórczości osób z niepełnosprawnościami: dzięki stworzonym na zajęciach filmom możemy pokazywać osoby z niepełnosprawnością w zupełnie innym świetle, jako twórcze i aktywne osoby. Filmy możemy udostępniać w sieci oraz na festiwalach filmowych, przez co łatwiej jest dotrzeć do większego grona odbiorców. 

Wady

Dodatkowe umiejętności prowadzącego: prowadzenie zajęć z filmoterapii aktywnej wymaga posiadania przynajmniej podstawowej wiedzy i umiejętności tworzenia filmu, takich jak: praca z kamerą, komponowanie kadrów i ujęć,
praca z aktorem, zasady pisania historii filmowej czy podstawy montażu.

Organizacja: proces tworzenia filmu to proces długi i wymagający dobrej organizacji, szczególnie, jeśli do filmu zaangażowanych jest kilka osób. W szkołach specjalnych, gdzie skład klas jest mało liczebny i często różnorodny ze względu na poziom funkcjonowania, możliwe będzie angażowanie uczestników z różnych zespołów klasowych, co może rodzić pewne problemy organizacyjne. Również lokalizacja tworzenia filmu powinna być różnorodna i odbywać się w kilku miejscach, a to też wymaga koordynacji i dobrej organizacji.

Podsumowanie

Wykorzystanie filmu w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną daje niezwykle dużo możliwości. Pracując zarówno filmoterapią, jak i filmoterapią aktywną, dajemy naszym podopiecznym szansę na wyrażenie swoich emocji w kreatywny i twórczy sposób. Stwarzamy im bezpieczną przestrzeń, w której mogą podzielić się swoją wiedzą, naturalnymi zdolnościami oraz pokazać kawałek swojego świata. Dzięki filmoterapii rozwijamy ich zainteresowania oraz aktywizujemy ich do twórczej pracy.

Bibliografia:

_[1] http://www.psychoterapiaptp.pl/uploads/PT_2_2017/103ListOgonowska_Psychoterapia_2_2017.pdf

^[2] Warmuz-Warmuzińska E. (2013) Filmoterapia w edukacji i terapii dzieci i młodzieży szkolnej oraz dorosłych. Warszawa: Difin

^[3] Dermer Sh. B. (2000). Utilizing Movies In Family Therapy: Applications for individuals, couples and families. The American Journal of Family Therapy, 28, 163-180 w: „Czym jest filmoterapia?” na: http://kinoterapia.pl/2014/03/24/czym-jest-filmoterapia/

^[4] Konieczna E. J. (2003) Arteterapia w teorii i praktyce. Kraków: Impuls

^[5] Tamże

Autor: Dariusz Janiczak – Czytelnik Portalu

Nauczyciel Zespołu Szkół Specjalnych nr 6 w Krakowie, współtwórca i koordynator ogólnopolskiego Festiwalu Filmowego Osób z Niepełnosprawnościami FilmON