Metoda „dwuczłowieka” została stworzona przez psychologa Stanisława Kowalika. Głównym założeniem tej metody jest inicjowanie ruchu przez terapeutę, podejmowanie wspólnego działania, które doprowadzi do powstania u osoby z niepełnosprawnością stymulacji, pochodzącej jednocześnie z otoczenia i z własnego organizmu. Głównym celem jest tu przede wszystkim nakierowanie na ogólne stymulowanie rozwoju osoby niepełnosprawnej, motywujące do aktywności i twórczości.

Metoda zaadresowana jest głównie do osób z niepełnoprawnością intelektualną w stopniu znacznym i głębokim, ale jej elementy jako nauczanie motoryczne, można stosować również w innych zaburzeniach. Technika pracy metodą „dwuczłowieka” to bardzo ścisłe związanie się z podopiecznym (co wcale nie znaczy ciasne) i uczenie go kolejnych sekwencji ruchu, początkowo o charakterze biernym, zaś z czasem podejmowanym intencjonalnie.

Technika przystąpienia do ćwiczeń wymaga od terapeuty stopniowego podejmowania poniższych działań, w tempie, na jakie pozwalają osiągane efekty:

1. Należy ustawić się za osobą z głęboką niepełnosprawnością (jeżeli nie utrzymuje pozycji stojącej, należy położyć się za nią na materacu).

2. Należy ściśle „związać się” z nią za pomocą bandaży:

• między stawem skokowym i kolanowym,
• między stawem kolanowym i biodrowym,
• w pasie,
• między stawem nadgarstkowym i łokciowym,
• między stawem łokciowym i barkowym.

3. Należy inicjować proste akty ruchowe:

• pochylanie się w bok,
• lekkie uginanie kolan,
• lekkie pochylanie się do przodu i do tyłu,
• skręty tułowia.

4. Należy inicjować proste ruchy lokomocyjne:

• marsz do przodu i do tyłu,
• przechodzenie do pozycji siedzącej – u osób leżących.

5. Należy kontynuować (niejako kończąc, nie korygując jednocześnie) ruchy zainicjowane przez osobę rehabilitowaną.

6. Należy przejść do inicjowania prostych ruchów dowolnych:

• łapanie piłki,
• ustawianie dużych kręgli,
• wchodzenie na drabinę,
• zamiatanie szczotką pomieszczenia.

7. Należy skoncentrować się na ćwiczeniach rąk, polegających na wykonywaniu czynności manipulacyjnych, gdzie połączone są ze sobą oddzielnie wszystkie palce obu dłoni (terapeuty i osoby ćwiczącej):

• układanie prostych konstrukcji i klocków,
• malowanie palcami,
• jedzenie.

Metoda wymaga elastyczności, działania ze strony terapeuty ze względu na indywidualne potrzeby podopiecznego, z którym pracuje, co tak naprawdę ważne jest przy każdego rodzaju podejmowanych działaniach o tym charakterze.

Planując pracę uwzględnia to, czy jest:

• leżący lub stojący,
• pobudzony ruchowo lub apatyczny,
• z porażeniem układu mięśniowego czy deformacją układu kostnego.

Określając celowość stosowania metody wobec konkretnego podopiecznego z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, w pierwszym jego etapie bierze się pod uwagę działanie rehabilitanta mające na celu takie kierowanie ruchem, aby doszło do utraty tzw. stabilności posturalnej – gdzie punkt ciężkości masy ciała odchyla się na tyle od podstawy oparcia, że powstaje zagrożenie utraty równowagi. Takie działanie wyzwala bezwarunkową reakcję odruchową, w której pracę podejmują te mięśnie, które powinny nas zabezpieczyć przed utratą przyjętej postawy (należy zaobserwować, czy dziecko podejmuje próby utrzymania równowagi, i w jakim stopniu). W ten sposób uaktywniamy w podopiecznym: cały system sensoryczny (wzrok, dotyk), system motoryczny (mięśnie, stawy, kościec), układ nerwowy (z dużym prawdopodobieństwem uaktywnienia centralnego układu nerwowego).

 Efekty jakie osiąga się tą metodą to:

• Doskonalenie kontroli nad postawą ciała.
• Obniżenie napięcia mięśni – co jest wskaźnikiem łagodniejszego reagowania na zagrożenie utraty równowagi.
• Doskonalenie się schematu własnego ciała.
• Obniżenie poziomu negatywnych emocji.
• Rozwój poczucia sprawstwa.
• Możliwość korygowania postawy ciała.
• Wzrost kontroli postawy ciała – co stanowi etap do podejmowania aktywności ukierunkowanej.

Zasady, którymi należy się kierować w pierwszym etapie prowadzenia terapii:

1. Naruszaj równowagę w bardzo wolnym tempie, gdyż reakcja posturalna także może być spowolniona.
2. Każdą sekwencję ćwiczenia zaznaczaj poprzez wyraźną przerwę.
3. Każde ćwiczenie wielokrotnie powtarzaj.
4. W trakcie ćwiczeń głośno instruuj i komentuj przebieg ćwiczeń, zwracając się imiennie do dziecka.
5. Staraj się zmieniać pozycję wyjściową do kolejnych ćwiczeń:

• stanie na stopach,
• stanie na palcach,
• siedzenie na ziemi,
• siedzenie na podłużnej ławce,
• stanie z rozstawionymi ramionami.

Metoda „dwuczłowieka” w chwili obecnej posiada 6 etapów, których stopniowe i systematyczne realizowanie jest warunkiem skutecznej rewalidacji i rehabilitacji. Są to:

1. ETAP DIAGNOZY POTENCJAŁU ROZWOJOWEGO – obserwacja niepełnosprawnego w trakcie związywania bandażami (napinanie mięśni, kontrola głowy, tułowia), reakcje emocjonalne, wprowadzenie elementów rozluźniająco-oswajających (objęcie, lekkie kołysanie). Bandaże należy wiązać w połowie uda i łydki, w pasie, w połowie ramienia i przedramienia (tak, aby stawy były wolne). W trakcie ćwiczeń potrzebny jest co najmniej jeden asystent terapeuty i wolna sala. Ćwiczenia zaczyna się od pozycji stojącej, jeśli ćwiczącemu to sprawia trudność, można zacząć od siadu.

2. ETAP NARUSZANIA RÓWNOWAGI STATYCZNEJ – zaczynamy od ustawienia terapeuty i ćwiczącego w lekkim rozkroku, pierwszym elementem jest szerokie rozstawienie rąk i przenoszenie ciężaru ciała na boki, potem po skosie w przód i tył. Odbywa się to poprzez pociąganie za rękę ćwiczącego aż do oderwania stopy od podłoża oraz wielokrotne powtarzanie tych sekwencji w celu ich opanowania.

3. ETAP NARUSZANIA RÓWNOWAGI DYNAMICZNEJ – na tym etapie stosujemy zwiększoną aktywność podczas ćwiczeń – zaczynamy od chodzenia jako najprostszej aktywności, krok po kroku, do przodu, do tyłu, potem urozmaicamy podłoże do chodzenia, lokomocja musi być nakierowana na jakiś cel np. po nagrodę, wykonanie jakiejś czynności np. otwarcie drzwi.

4. ETAP KSZTAŁTOWANIA MAKRORUCHÓW – można do niego przejść, gdy ruchy lokomocyjne niepełnosprawnego są skoordynowane z naszymi, wprowadzamy proste wzorce ruchowe posługiwania się przedmiotami – zaczynamy od zabawy z piłką np. chwytanie, rzucanie, potem wprowadzamy inne czynności np. zamiatanie, przenoszenie przedmiotów, rzucanie kul bilardowych, toczenie. Ważne w tracie ćwiczeń jest dostarczenie wzmocnień w postaci nagrody oraz różnorodna stymulacja.

5. ETAP DWURĘKI – w tym etapie nie stosuje się bandaży tylko plastry. Łączy się nimi palce u rąk terapeuty i ćwiczącego tak, aby poszczególne stawy każdego palca były wolne. Ćwiczenia odbywają się w pozycji siedzącej przy stole, terapeuta siedzi za ćwiczącym i wykonuje rękami ruchy manipulacyjne. Rozpocząć można ćwiczenia od obrysowywania ręki mazakiem, mazania farbą po papierze, zdejmowania plasteliny z ręki – czynności wywołujących skupienie uwagi u ćwiczącego, potem np. budowanie z klocków, przelewanie wody, zabawa samochodem, ubieranie lalki. Każde ćwiczenie ma zmuszać do używania obydwu dłoni równocześnie. Jeśli osoba niepełnosprawna wykonuje już aktywnie czynności uwalniamy jedną rękę z plastrów, powtarzamy ćwiczenie i czekamy na odpowiedź wolnej ręki.

6. ETAP WZMACNIANIA STYMULACJI POPRZEZ PRACĘ W GRUPIE – jest to etap dodany niedawno przez autora metody, jako wynik pozytywnych rezultatów stosowania metody. W szóstym etapie terapeuta nie jest już połączony z niepełnosprawnym bandażami, tylko osoby ćwiczące i terapeuci pozostają w bliskim kontakcie, grupa składa się z równej ilości ćwiczących i terapeutów. Wprowadza się proste elementy zabaw w grupie np. pociąg, gąsienica, koło z wykorzystaniem piłki lub innych prostych przyborów sportowych.

Stanisław Kowalik poza osiąganymi sukcesami, opisuje także jej słabe strony. Mankamenty opisanej powyżej metody to:

• Duży wysiłek włożony ze strony terapeuty – ciężka praca fizyczna.
• Dopasowanie wzrostu obu ćwiczących.
• Praca indywidualna – utrudnienie zasięgu terapii.
• Brak opracowanych rozwiązań metodycznych.

Przykładowy konspekt zajęć terapeutycznych z wykorzystaniem metody „dwuczłowieka”

Cel główny:

Nabycie wzorców ruchowych związanych z lokomocją.

Cele operacyjne:

• Doskonalenie schematu własnego ciała.
• Obniżenie poziomu negatywnych emocji.
• Wzrost kontroli postawy ciała.
• Obniżenie napięcia mięśniowego.
• Rozbudzenie aktywności ruchowej.

Forma pracy:

praca indywidualna (niezbędna pomoc osoby wspomagającej).

Przebieg zajęć:

1. Inicjowanie prostych aktów ruchowych – utrzymywanie równowagi przy niezmienionym punkcie wsparcia (równowaga statyczna):

• Delikatne, powolne i jednostajne uginanie nóg w kolanach.
• Rytmiczne i delikatne skręty tułowia w prawą i lewą stronę.
• Skłony w różnych kierunkach.
• Unoszenie rąk w bok i do góry, powolne opuszczanie ich do punktu wyjścia.
• Zataczanie rękami okręgów do przodu i do tyłu

2. Wykonywanie prostych ruchów lokomocyjnych – kształtowanie lokomocyjnych czynności celowych (równowaga dynamiczna):

• Przechodzenie z pozycji leżącej do pozycji siedzącej.
• Podnoszenie się z siadu do pozycji stojącej.
• Marsz do przodu i do tyłu.
• Marsz do boku (odstaw – dostaw).
• Wchodzenie i schodzenie ze schodów.
• Marsz z wysoko uniesionymi kolanami.
• Marsz połączony z wymachem rąk. Uwaga: Przemieszczanie się w przestrzeni musi mieć charakter czynności celowej. Dzięki tym czynnościom można różnicować zmiany występujące np. w podłożu (gładkie – nierówne, pochyłe – proste, ciepłe – zimne, itd.), ale również jest to szansa na odczuwanie skutków własnego działania (czucia napięcia mięśni, obrotu stawów, dotyku przedmiotów, itd.).

3. Inicjowanie prostych ruchów dowolnych – kształtowanie koordynacji wzrokowo – ruchowej:

• Zasłanianie ręką twarzy przed rzucaną piłką.
• Podnoszenie z ziemi piłki lub dużych klocków.
• Łapanie rzucanej piłki lub zabawki.
• Toczenie piłki po podłodze.
• Zabawy z balonem.
• Ustawianie zabawek na półce.
• Przenoszenie zabawek w inne miejsce.
• Pokonywanie przeszkód.
• Przesuwanie lub ciągnięcie przedmiotów.

4. Ćwiczenia rąk – czynności manipulacyjne:

• Układanie klocków od największych do coraz mniejszych.
• Granie na instrumentach muzycznych, np. pianino elektryczne, cymbałki.
• Obrysowywanie przedmiotów węglem.
• Układanie piramidek.
• Rysowanie palcem po różnych powierzchniach, np. po piasku.
• Przeplatanie sznurka przez otwory.
• Wykonywanie czynności samoobsługowych, np. czesanie się, mycie twarzy, rąk.

Realizacja konspektu ma charakter długoterminowy. Należy przestrzegać kolejności poszczególnych etapów, przechodzić do następnego po osiągnięciu przez osobę rehabilitowaną wymagań stawianych w poprzednim etapie.

Powinniśmy bacznie obserwować reakcje podopiecznego oraz respektować jego „nie”, tzn. nie zmuszać go do niczego i nie wykonywać ćwiczeń na siłę. Przede wszystkim jednak należy dać czas na oswojenie się z nową sytuacją i zakresem stawianych wymagań. Przy realizacji zajęć metodą „dwuczłowieka” konieczna jest pomoc osoby wspomagającej. Ćwiczenia możemy wykonywać przy dźwiękach muzyki. Ciekawym rozwiązaniem jest przywiązanie do rąk lub nóg dzwoneczków wydających dźwięk przy poruszaniu się, kolorowych wstążek lub koralików.

Bibliografia:

S. Kowalik: „Metoda dwuczłowieka w rehabilitacji osób głęboko upośledzonych umysłowo” (W): red. W. Dykcik, B. Szychowiak: „Nowatorskie i alternatywne metody w praktyce pedagogiki specjalnej. Przewodnik metodyczny”. WAM. Poznań 2001.

S. Kowalik: „Metoda dwuczłowieka jako szczególna forma wykorzystania ruchu w rehabilitacji osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną” (W): red. J. Wyczesany: „Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi”. Wyd. Stowarzyszenie GEN. Poznań 2010.

Autor: Anita Herok – Czytelniczka Portalu