„Muzyka to najsubtelniejsza forma przekazu, można stwierdzić, że żadna dziedzina sztuki nie porusza, ani nie wpływa na podświadomość tak, jak muzyka”
Dawid Crossby

Kilka słów o muzyce…

Muzyka towarzyszy nam od urodzenia. Już nawet w łonie matki dziecko słyszy głos matki oraz dźwięki, które potem rozpoznaje po urodzeniu.           

W przeciwieństwie do mowy, muzyka jest rozumiana od razu. Nie potrzebuje żadnych definicji oraz wyjaśnień. Można pokusić się o sformułowanie, że to muzyka jest pierwszym językiem, a zarazem językiem uniwersalnym dla całej ludzkości. W jej obecności wszyscy ludzie są równi, bez względu na deficyty, płeć, rasę, kolor czy cokolwiek. Dzięki swoim niezwykłym właściwościom, muzyka może być wspaniałym i silnym narzędziem terapeutycznym. Może docierać do człowieka bez konieczności angażowania jego uwagi.

Na muzykę reagują wszyscy ludzie, niezależnie od wieku, płci lub rasy. Można cieszyć się nią samemu i dzielić się nią z innymi.

Muzyka, z racji wielopłaszczyznowego oddziaływania zarówno na psychikę człowieka, jak i jego ciało (jego funkcje wegetatywne i motoryczne), znalazła zastosowanie w różnych zakresach medycyny. Stosuje się ją w psychiatrii, kardiologii, położnictwie, stomatologii. Zdaje doskonale egzamin w rehabilitacji, wychowaniu dzieci niepełnosprawnych ruchowo, intelektualnie, wzrokowo, dzieci nerwicowych, autystycznych, a także w zakładach karnych i resocjalizacyjnych… (https://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU2786)

Jednym ze sposobów terapii osób z różnymi dysfunkcjami i niepełnosprawnościami jest terapia, którą nazwano muzykoterapią.

Zdefiniowanie pojęcia muzykoterapii przysparza trudności, ponieważ jest to dyscyplina bardzo szeroka i rozumiana na różne sposoby. Już sama próba oddzielnego opisania pojęć takich jak muzyka i terapia, to sprawa niełatwa. Dodatkowo, terapia muzyką nie ogranicza się jedynie do terapii i muzyki, a odnosi się do wielu innych dziedzin.

Wg wielu autorów muzykoterapia to metoda zabawowa według naturalnych potrzeb dzieci. Polega na ćwiczeniach rytmizujących, aktywizujących i relaksacyjnych, stymulowanych odpowiednio dobranymi utworami muzycznymi.

Muzyka stosowana na zajęciach muzykoterapeutycznych: mobilizuje do ruchu, pozwala odreagować napięcia, uspokaja i odpręża, ale także relaksuje i zachęca do odpoczynku. Ćwiczenia te sprzyjają integracji i nawiązaniu lepszego kontaktu z rówieśnikami. Istnieje wiele przykładów, które zostały potwierdzone naukowo na to, że muzyka silnie wpływa na dzieci nie tylko o zaburzonym rozwoju, co widoczne jest w ich graniu, tworzeniu, słyszeniu. Wielu muzykoterapeutów podkreślało, że stosowanie licznych metod muzykoterapeutycznych poprawiało i wzmacniało: relacje interpersonalne, sferę emocjonalną, koordynację ruchową, świadomość własnego ciała, umiejętności komunikacyjne oraz językowe. (https://arteterapia.pl/praca-muzykoterapeutyczna-z-dzieckiem-autystycznym/)

Muzykoterapia jest jedną z najbardziej bezpiecznych metod terapeutycznych.

Udział dzieci w zajęciach muzykoterapii wpływa na poprawę ich uspołecznienia, rozwoju mowy, a także na poprawę ogólnej sprawności ruchowej. Muzyczna aktywność może przyjmować rozmaite formy, którymi są:

• słuchanie muzyki (w czasie relaksacji)
• gra na instrumentach
• śpiewanie piosenek (piosenka może być wykorzystywana na wiele sposobów, np. piosenki z PCS lub piktogramami (zalaminowane obrazki z podpisami), piosenki kształtujące świadomość ciała; piosenki z użyciem gestów czyli piosenki z pokazywaniem)
• zabawy ruchowe
• zabawy rytmiczne
• słuchanie odgłosów przyrody
• zabawy muzyczne
• relaksacja połączona z wizualizacją.

Muzykoterapia może mieć formę indywidualną bądź grupową. Wybór technik, metod oraz repertuar utworów należy dostosować do wieku oraz zainteresowań dzieci, z którymi będziemy pracować.

Wielu ludzi często zadaje pytanie, kto może brać udział w sesji muzykoterapii, czy trzeba mieć uzdolnienia muzyczne, ładny głos itp. Wynika to z braku powszechnej wiedzy, czym jest i na czym polega ta dziedzina, w której sesjach może uczestniczyć każda osoba, bez względu na poziom umiejętności muzycznych, stopień niepełnosprawności czy rodzaj zaburzeń.

Rozwijanie zdolności nawiązywania kontaktu poprzez ruch i zabawę muzyczną, może odbywać się według różnych technik oraz programów i są to:

1. „Programy Aktywności – Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja” autorstwa Marianne i Christophera Knill

Metoda Knillów jest drogą do nawiązywania porozumienia z osobami, które wydają się być niezdolne do kontaktu lub niezainteresowane ludźmi. Pierwszym kanałem porozumienia może być dotyk. Stosowana jest też jako metoda wspomagająca terapię dla osób ze spektrum autyzmu, np. w przedszkolach terapeutycznych. Dzieci mogą uczestniczyć w zajęciach metodą Knillów kilka razy w tygodniu lub codziennie. Zajęcia uzupełniają podstawową terapię, pomagają dziecku nabywać:

• poczucia bezpieczeństwa
• świadomości własnego ciała
• wrażliwości na wzajemnie wysyłane sygnały
• nawiązywać kontakt i komunikować się
• podejmować aktywność. (https://polskiautyzm.pl/metoda-knill/)

2. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Metoda Weroniki Sherborne wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka, zaspokajanych w kontakcie z dorosłymi, z tak zwanego „baraszkowania”, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie u każdego człowieka i niemal w każdej rodzinie. Założenia Metody Ruchu Rozwijającego mówią o posługiwaniu się ruchem, jako narzędziem wspomagania rozwoju dziecka i terapii zaburzeń rozwoju. Celem metody jest doświadczenie ruchu, kontaktu fizycznego i emocjonalnego. Metoda W. Sherborne jest naturalna, prosta, można ją stosować w każdych warunkach. (https://www.przedszkola.edu.pl/metoda-weroniki-sherborne.html?pid=2)

3. Metoda Dobrego Startu

Ta uniwersalna metoda umiejętnie łączy w sobie różne aktywności, co sprawia, że zajęcia są atrakcyjne i nie nużą dzieci. Poprzez proste ćwiczenia ruchowe i logorytmiczne oraz zabawy z muzyką, wdraża dzieci do podejmowania ćwiczeń grafomotorycznych, manualnych w przypadku bardzo małych dzieci oraz może służyć przełamywaniu lęku i niechęci do ćwiczeń koordynacyjnych w przypadku dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami. Metoda może być dostosowana do wieku i stopnia, a także rodzaju niepełnosprawności, w zależności od oczekiwanego celu szczegółowego. Za pomocą tej metody, poprzez zabawę, łączy się ćwiczenia koordynacji słuchowej, ruchowej, wzrokowej. Metoda może spełniać rolę wspomagającą, urozmaicając zajęcia taneczne i inne. (https://www.edukacja.edux.pl/p-2875-terapia-przez-ruch-program-autorski.php)

4. Choreoterapia

Jest to metoda wywodząca się z muzykoterapii, kładąca szczególny nacisk na ruch i jego rytmiczność oraz jego lecznicze funkcje. Program ruchowy tej metody obejmuje:

• taniec
• ćwiczenia muzyczno-ruchowe
• improwizacje
• zabawy ruchowe.

Czynnikami leczącymi w choreoterapii są: ruch, muzyka, rytm, tempo, dotyk, energia, przestrzeń, czas, terapeuta. (https://www.edukacja.edux.pl/p-2875-terapia-przez-ruch-program-autorski.php)

5. Kinezjologia Edukacyjna

To metoda wspomagająca naturalny rozwój człowieka bez względu na wiek. Polega na wykorzystaniu prostych ćwiczeń fizycznych, które integrują ciało i umysł. Proponowane techniki pracy z ciałem wspierają współpracę półkul mózgowych. Praca tą metodą daje możliwość łatwiejszego uczenia się poprzez wzrost możliwości rozumienia i pamięci. (http://centrumprogres.pl/old/inne-metody/kinezjologia-edukacyjna.html)

6. Logorytmika

Logorytmika jest to jedna z metod stosowana w postępowaniu logopedycznym, oparta na rytmie muzycznym i tekstach słownych zestrajanych przez muzykę i łączonych z ruchami całego ciała. Jest swoistą formą połączenia rytmiki, muzyki i terapii logopedycznej. Wykorzystuje bowiem możliwość oddziaływania na sferę słuchową, słuchowo-ruchową i ruchową. Na bazie ćwiczeń muzyczno-ruchowych stosuje się ćwiczenia słowno-ruchowe, których wiodącym składnikiem jest rytm. Naturalny i swobodny ruch, będący obok muzyki podstawowym motywem ćwiczeń, umożliwia realizację zajęć rytmicznych ze wszystkimi dziećmi, niezależnie od poziomu ich intelektualnego, ruchowego i muzycznego rozwoju. W przypadku dzieci niemówiących, stosuje się ruch, rytm i muzykę. (http://logopedia.pl/publikacjefachowe/logarytmika/)

Na zajęciach muzykoterapii stosujemy również stymulację słuchową. Pragnę przedstawić ćwiczenia, które mogą być wykorzystywane na takich zajęciach i są to:

• opukiwanie głowy
• opukiwanie uszu
• przybliżanie i oddalanie źródła dźwięku
• słuchanie szeptu, także przez tubę
• słuchanie szeptu i głośnej mowy
• słuchanie mowy z oddalenia
• słuchanie piosenek z wyklaskiwaniem
• słuchanie piosenek i melodii z płyt cd.
• śpiewanie
• słuchanie klocków dźwiękowych lub przedmiotów wydających dźwięki
• lokalizowanie źródła dźwięku
• kojarzenie dźwięku z przedmiotem (instrumenty muzyczne lub przedmioty wydające dźwięk)
• identyfikowanie dźwięku z ilustracją
• nucenie dziecku melodii
• uczenie dziecka wierszyków i piosenek
• piosenki ilustrowane ruchem
• odtwarzanie struktur rytmicznych
• stymulacja instrumentami
• tło muzyczne.

Relaksacja

Relaksacja prowadzi do wyciszenia i odprężenia grupy, jednostki poprzez słuchanie spokojnej i łagodnej muzyki. Może to być kołysanie, ćwiczenia oddechowe, odprężające, masażyki lub czytanie bajek, opowiadań na tle spokojnej muzyki.

Pomimo stale rosnącej ilości publikacji na temat terapii dzieci niepełnosprawnych, wciąż bardzo niewiele odnosi się do zagadnień relaksacji. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną bądź z autyzmem, najczęściej nie są w stanie wykonać standardowych ćwiczeń relaksacyjnych ze względu na duże trudności w kontrolowaniu swojego ciała oraz upośledzenie sfery wyobrażeniowej. Z drugiej strony, właśnie te osoby cierpią na wzmożone napięcie mięśniowe, specyficzne przy różnego rodzaju schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego. 

Relaksacja może wtedy ograniczać się do takich działań jak:

• opowiadanie prostych bajek lub opowiadań przy muzyce
• kołysanie
• tulenie
• głaskanie
• zabawy paluszkowe
• śpiewanie spokojnych piosenek
• granie melodii
• zabawy chustą animacyjną film 36
• słuchanie muzyki klasycznej lub relaksacyjnej
• elementy W. Sherborne, np. „fotelik”
• oglądanie ilustracji na tle spokojnej muzyki
• rysowanie do muzyki
• zabawa balonami, puszczanie baniek
• elementy kinezjologii edukacyjnej, np. ruchy naprzemienne.

Podsumowanie

Każde dziecko, uczestnicząc w zajęciach muzykoterapeutycznych, może korzystać i cieszyć się na własnym poziomie. Ważne jest jego uczestnictwo w procesie aktywności muzycznej. Nie oceniamy wartości estetycznej działań, nie podlegają one żadnym zewnętrznym standardom. Najważniejsze jest to, że dziecko w trakcie zajęć dobrze się bawi i z niecierpliwością czeka na kolejne spotkanie.

Bibliografia:

• Krzysztof Stachyra Podstawy muzykoterapii, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie‑Skłodowskiej, Lublin 2012
• Kinga Lewandowska Muzykoterapia dziecięca, WSiP, Gdańsk 2001
• M. Przychodzińska-Kaciczak Muzyka i wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1969

Autor: Małgorzata Storto – pedagog, muzykoterapeuta, oligofrenopedagog, terapeuta dzieci z autyzmem – Czytelniczka Portalu