Autor: Pedagogika Specjalna - portal dla nauczycieli
Opublikowano: 30 stycznia 2020 roku.
Na początku ubiegłego stulecia belgijski lekarz i pedagog O. J. Decroly opracował technikę dydaktyczną określaną jako metoda ośrodków zainteresowań. Przeniosła ją na polski grunt nasza pedagog Maria Grzegorzewska. Na przestrzeni lat, w miarę pojawiających się potrzeb, omawiana strategia była stopniowo modyfikowana, w efekcie czego powstała jej polska odmiana, funkcjonująca pod nazwą metoda ośrodków pracy. Znajduje ona zastosowanie głównie w kształceniu specjalnym, w klasach początkowych.
Ośrodki pracy jako metoda nauczania całościowego
Ośrodki pracy to metoda nauczania całościowego. Jego idea opiera się na założeniu, że postrzeganie i myślenie dziecka ma początkowo charakter globalny, niezróżnicowany. Dlatego najodpowiedniejszą strategią dydaktyczną jest umożliwienie młodszym dzieciom poznawania świata w sposób całościowy, wielostronny. Służy temu grupowanie treści nauczania w pewne zwarte całości, kręgi tematyczne zwane ośrodkami.
Zgodnie z założeniami nauczania całościowego, metoda ośrodków pracy odrzuca podział materiału nauczania na poszczególne przedmioty i lekcje, koncentrując go wokół określonych zagadnień. Nie oznacza to jednak, że dzieci nie zdobywają wiedzy i umiejętności przypisanych do poszczególnych przedmiotów szkolnych. Uczniowie zgłębiają treści z zakresu różnych dziedzin, ale nie są one odseparowane. Stanowią jedną, logicznie powiązaną z omawianym zagadnieniem całość, podobnie jak to ma miejsce w życiu.
Ośrodki pracy jako metoda nauczania poprzez działanie
Praca, rozumiana jako świadomie podejmowana, ukierunkowana, celowa aktywność, jest zasadniczym elementem omawianej metody. Ośrodki pracy odchodzą od werbalnych strategii nauczania, które opierają się głównie na przyjmowaniu i zapamiętywaniu treści przekazywanych przez nauczyciela. Odwołują się natomiast do zasady nauczania przez działanie, w myśl której treści kształcenia opanowywane są przez uczniów w wyniku ich własnych doświadczeń oraz wskutek podejmowanej aktywności.
Omawiana metoda odwołuje się do ważnego mechanizmu psychologicznego: uczenia się przez doświadczanie. Powoduje on, że najlepiej zapamiętujemy informacje dotyczące sytuacji, w których braliśmy bezpośredni, aktywny udział. Metoda ośrodków pracy jest właśnie takim rodzajem uczenia się. Dzieci poszerzają wiedzę i nabywają nowe umiejętności w wyniku pracy podejmowanej w określonych sytuacjach wykreowanych przez nauczyciela podczas zajęć.
Jak stosować metodę ośrodków pracy?
Przygotowując pracę dydaktyczną w klasie, nauczyciel musi podzielić wszystkie przewidziane treści kształcenia na okresowe ośrodki pracy, czyli kręgi tematyczne. Mogą to być, w zależności od potrzeb i zakresu realizowanych zagadnień, ośrodki miesięczne, kilkunastodniowe, tygodniowe, kilkudniowe, dzienne.
Charakterystyczną cechą metody ośrodków pracy jest specjalna konstrukcja systemu lekcyjnego. Wszystkie zajęcia w danym dniu tworzą spójną całość – jednostkę tematyczną. Prowadzi je ten sam nauczyciel. Nie ma sztywnego, czterdziestopięciominutowego rytmu pracy sygnalizowanego dzwonkiem. Przerwy wyznacza pedagog, gdy uczniowie zakończą dany typ czynności lub gdy wymagają tego ze względu na wysoki poziom zmęczenia.
Realizując daną partię materiału, nauczyciel wychodzi od prostego tematu stanowiącego centrum (np. jabłko). Następnie stopniowo poszerza realizowane treści o inne zagadnienia, które grupują się wokół centrum, są z nim bezpośrednio i logicznie związane (np. jabłko – owoce – dary jesieni – jesień). Wszelka aktywność uczniów podczas zajęć skupiona jest wokół jednego, opracowywanego w danym momencie zagadnienia. Umiejętności i techniki szkolne, takie jak czytanie, pisanie, liczenie, pojawiają się niejako dodatkowo, w miarę potrzeb wynikających przy rozwiązywaniu określonego problemu.
Na przykład, uczniowie ćwiczą czytanie, gdy analizują przepis na szarlotkę; pisanie, gdy robią listę zakupów niezbędnych do wykonania ciasta; liczenie, gdy muszą ustalić, ile zapłacą w sklepie za składniki szarlotki. Dzięki temu rozumieją, dlaczego w danym momencie coś czytają, zapisują czy obliczają, dostrzegają sens tych czynności, wykonują je chętniej i bardziej efektywnie.
Zajęcia prowadzone metodą ośrodków pracy mają stałą, powtarzalną strukturę, na którą składają się: wstęp, obserwacja, kojarzenie, ekspresja, zakończenie.
Na etapie wstępnym nauczyciel przygotowuje uczniów do całego dnia pracy. Przedstawia im cel zajęć oraz wzbudza ich zainteresowanie tematem. Niezwykle ważne jest także, aby w tym momencie wytworzył wśród uczniów odpowiednią, sprzyjającą pracy atmosferę.
W kolejnej fazie lekcji następuje tzw. obserwacja poznawcza. W tym momencie dzieci poznają wybrany przez nauczyciela wycinek otaczającej rzeczywistości. Zwracają uwagę na dany przedmiot czy zjawisko i gromadzą materiał na jego temat.
Następny element zajęć stanowi kojarzenie, czyli odpowiednia obróbka zebranego materiału. Nauczyciel dąży do usystematyzowania zebranych informacji i powiązania ich z dotychczas posiadaną przez uczniów wiedzą. Prowokuje ich do ocen, porównań, wyciągania wniosków odnoszących się do zdobytych informacji oraz stawia przed nimi problemy do rozwiązania. Ta część lekcji ma także walory wychowawcze, stwarza bowiem możliwość kształtowania u uczniów odpowiednich postaw wobec świata i zachodzących w nim zjawisk.
Kolejny etap zajęć, ekspresja, jest naturalnym następstwem przeprowadzonych przez dzieci obserwacji i procesów kojarzenia. W tej fazie uczniowie mogą wyrazić to wszystko, co wyzwoliły w nich poprzednie działania, czyli swoje emocje, skojarzenia dotyczące poznanego tematu lub sytuacji występujących podczas lekcji.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na dwa rodzaje ekspresji: konkretną i abstrakcyjną.
Pod pojęciem ekspresji konkretnej rozumie się różnego rodzaju prace ręczne i artystyczne (np. rysowanie, malowanie, lepienie, rzeźbienie, majsterkowanie, gotowanie, szycie, śpiewanie, taniec). Ta część zajęć realizuje cele terapeutyczne i rewalidacyjne. Pomaga dzieciom rozładować napięcie emocjonalne, wyrazić swoje uczucia i myśli, rozwija ich sprawność motoryczną, usprawnia funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego.
Ekspresja abstrakcyjna natomiast związana jest z czytaniem, opowiadaniem, opisywaniem omawianych zagadnień. W tej części lekcji dzieci ćwiczą umiejętności prawidłowego posługiwania się językiem w mowie i piśmie, co zwiększa ich kompetencje komunikacyjne.
Ostatnim elementem zajęć prowadzonych metodą ośrodków pracy jest zakończenie. Stanowi podsumowanie całodziennej pracy. W tej fazie nauczyciel przypomina dzieciom, jakie cele zrealizowały i czego się nauczyły, utrwala najistotniejsze wiadomości i umiejętności oraz wyznacza zdania do wykonania w domu.
Zasady obowiązujące podczas stosowania metody ośrodków pracy
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że stosując metodę ośrodków pracy, nauczyciel powinien każdorazowo przestrzegać kilku zasad.
Trzeba nastawić się przede wszystkim na opracowanie i przeanalizowanie z uczniami tych przedmiotów, zjawisk i procesów, które są im bliskie, z którymi mają często do czynienia, które są dla nich istotne. Analizowane zagadnienia muszą być zawsze rozpatrywane wielostronnie.
Analiza wybranych zjawisk powinna się odbywać stopniowo. Należy rozpocząć od elementów, które dają się poznać bezpośrednio, za pomocą zmysłów i sukcesywnie przechodzić do tych, które pozostają poza sferą osobistych doświadczeń dzieci. Taki system pracy sprawia, że treści kształcenia narastają stopniowo, realizowane są coraz szerzej, w coraz to nowych kontekstach, co jest jednocześnie realizacją zasady stopniowania trudności.
Najlepsze efekty uzyskamy, jeśli podczas zajęć wystąpi wielostronna aktywność uczniów, która zaangażuje ich ciała, umysły i wszystkie sfery osobowości. Można to osiągnąć poprzez takie zorganizowanie zajęć, by znalazło się podczas nich miejsce na aktywność myślowo-poznawczą, działania praktyczne i ekspresję artystyczną.
Bardzo ważną kwestią jest także zapewnienie podczas zajęć pogodnej, serdecznej, pełnej życzliwości i ciepła atmosfery.
Zalety metody ośrodków pracy
Metoda ośrodków pracy jest strategią, dzięki której można osiągnąć wiele celów dydaktycznych i wychowawczych.
W zakresie dydaktyki z pomocą tej metody uzyskujemy następujące korzyści:
- stwarzamy odpowiedni, nacechowany emocjami i doświadczeniem, kontekst dla realizowanego materiału programowego;
- umożliwiamy uczniom głębsze zrozumienie wprowadzanych treści;
- ułatwiamy uczniom przyswojenie prezentowanych informacji;
- systematyzujemy i integrujemy wiedzę uczniów z zakresu różnych przedmiotów szkolnych;
- rozwijamy logiczne myślenie uczniów, uczymy ich kojarzenia faktów, dostrzegania zależności przyczynowo – skutkowych oraz formułowania wniosków;
- ukazujemy uczniom możliwości zastosowania zdobytych podczas zajęć wiedzy i umiejętności w rozmaitych sytuacjach życiowych.
W aspekcie wychowawczym omawiana metoda pozwala osiągnąć następujące efekty:
- zaktywizować uczniów;
- wyzwolić potencjalne możliwości tkwiące w uczniach oraz ujawnić ich zdolności;
- rozbudzić wyobraźnię i kreatywność uczniów;
- przygotować uczniów do życia w społeczeństwie, wprowadzić ich w problemy życia codziennego;
- wdrożyć uczniów do pracy w zespole.
Tekst powstał w oparciu o źródło:
- K. Sadowska: Podstawowe założenia i wartości metody ośrodków pracy w szkolnictwie specjalnym (Nauczyciel i Szkoła, nr 1-2/2003)
Autor: Elżbieta Wika
Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli