Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 26 maja 2020 roku.
Projekt rozwijający porozumiewanie się uczniów z zaburzeniami mowy za pomocą metod wspomagających i alternatywnych
„Śpiewam i pokazuję – tak się komunikuję”
Wstęp
Porozumiewanie się z innymi ludźmi stanowi istotę relacji społecznych. Nikt z nas nie chce żyć w izolacji skazującej człowieka na samotność. Potrzeba kontaktu z drugim człowiekiem, dzielenia się własnym doświadczeniem i komentowania otaczającej nas rzeczywistości, opiniowania wydarzeń, wyrażania swoich uczuć, wątpliwości, zadawania pytań i poszukiwania odpowiedzi, stanowi jedną z fundamentalnych potrzeb człowieka.
Znaczący procent dzieci ze sprzężoną niepełnosprawnością pochodzenia neurologicznego cierpi przez poważne zaburzenia mowy lub jej całkowity brak. Uczniowie ci nie posługują się mową i często mają także trudności w jej rozumieniu. Rozwój mowy lub alternatywnego sposobu porozumiewania się stanowi fundament rozwoju poznawczego dziecka i stwarza mu możliwość nauki.
Projekt edukacyjny „Śpiewam i pokazuję – tak się komunikuję” został opracowany w odpowiedzi na potrzeby uczniów, rodziców i nauczycieli. Praca nad rozwijaniem umiejętności komunikacji osób niepełnosprawnych jest procesem trudnym i wieloaspektowym. Wymaga wyposażenia uczniów w odpowiednie narzędzia do komunikacji, naukę korzystania z nich, ale także odpowiednią organizację otoczenia. Na podstawie analizy diagnoz, ewaluacji programów terapeutycznych, rozmów z nauczycielami i rodzicami można stwierdzić, iż nasi uczniowie:
- mają duże trudności z rozumieniem mowy,
- znają gesty Makatonu oraz znaczenie poszczególnych symboli PCS/Mówik, potrafią zaprezentować je w sytuacjach gabinetowych, ale nie używają do komunikacji,
- mają trudności z udzielaniem odpowiedzi na pytania rozmówcy za pomocą książki/narzędzia do komunikacji,
- rzadko przejawiają intencję komunikacyjną lub czynią to w bardzo ograniczonym zakresie,
- nie potrafią wyrażać swoich potrzeb, chęci, stanów, emocji i uczuć za pomocą symboli i gestów.
Natomiast nauczyciele i terapeuci pracujący z uczniami, mimo iż znają gesty Makaton, rzadko wykorzystują je do komunikacji z uczniem podczas swoich zajęć.
W związku z powyższym, powstał projekt umożliwiający dodatkowe zajęcia i trening komunikacyjny zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli. Projekt ten zakłada, że podniesienie sprawności komunikacyjnej ułatwi uczniom niepełnosprawnym integrację oraz aktywniejszy udział w życiu społecznym. Ponadto przewiduje stworzenie szansy uczniom niepełnosprawnym na doświadczenie efektów nabycia kompetencji komunikacyjnych w realnych działaniach.
Potrzeby uczniów niepełnosprawnych w zakresie rozwoju zdolności komunikacyjnych są zróżnicowane, dlatego też program zakłada podnoszenie kompetencji komunikacyjnych na różnych poziomach, m.in. poprawę sprawności werbalnej, rozwój słownictwa, samodzielność w konstruowaniu wypowiedzi w mowie i piśmie. Wreszcie zakłada większą otwartość i gotowość najbliższego otoczenia do komunikacji z uczniem niemówiącym.
Założenia – charakterystyka projektu
Realizacja programu zakłada: wszechstronne i zintegrowane oddziaływanie na ucznia w zakresie rozwoju psychicznego i fizycznego; dobór atrakcyjnych środków dydaktycznych; integrację społeczną – możliwość uczestniczenia w zajęciach grupowych niezależnie od wieku i rodzaju niepełnosprawności.
Nasi uczniowie będą mieli okazję do zdobywania umiejętności w zakresie porozumiewania się podczas zajęć indywidualnych i grupowych. Zajęcia grupowe realizowane będą systematycznie podczas cotygodniowych spotkań, a także okazjonalnie, zgodnie z kalendarzem imprez i uroczystości szkolnych.
Zajęcia realizowane grupowo będą skupiały się wokół kręgów tematycznych związanych z poszczególnymi miesiącami, opierając się głównie na strategii nauczania specjalnego[1]. Nauczyciele prowadzący posługiwać się będą przekazem wspomaganym, stosując komunikację multimodalną (wykorzystywanie różnych metod komunikacji alternatywnej i wspomaganej – głównie gesty Makaton i symbole graficzne PCS/Mówik).
Realizowanemu kręgowi tematycznemu towarzyszyć będzie dobrana do poruszanej problematyki piosenka. Piosenki, podobnie jak rymowanki w czytaniu uczestniczącym mają charakter zabawy. Wspólne śpiewanie stanowić będzie siłę napędową i zachęcać do nauki kluczowych dla danej tematyki gestów. Odtwarzanie prostych, rytmicznych tekstów piosenek, w których jeden lub dwa słowa/gesty powtarzają się często, ułatwia dzieciom zrozumienie, że gest jest ze słowem tożsamy i powinien pojawić się w strukturze według określonego porządku.
Cele ogólne:
- Rozwijanie umiejętności porozumiewania się za pomocą komunikacji wspomagającej i alternatywnej.
- Integracja uczniów mówiących i niemówiących.
- Wypracowywanie sposobów i schematów działania sprzyjających rozwojowi umiejętności komunikacyjnych uczniów oraz ich propagowanie wśród nauczycieli, terapeutów i rodziców.
Cele szczegółowe:
- Rozwijanie umiejętności udzielania odpowiedzi na pytania różnego typu w dostępny dla siebie sposób.
- Poszerzanie zasobu słownika uczniów o nowe kategorie tematyczne.
- Rozwijanie umiejętności budowania dłuższych wypowiedzi – wypowiedzeń dwuwyrazowych, zdań prostych w dostępny dla siebie sposób (słowo/gest/symbol).
- Zapewnienie uczniom niemówiącym możliwości zaistnienia na forum szkoły, angażowanie w projekty teatralne, występy, itp.
- Aranżowanie sytuacji oraz organizowanie otoczenia dziecka w sposób wyzwalający jego inicjatywę komunikacyjną.
- Zachęcanie osób z otoczenia dziecka do powielania wypracowanych wzorów, a także ich modyfikowania i opracowywania własnych.
Metody:
- aktywizujące,
- praktycznych działań,
- gry i zabawy,
- muzykoterapia.
Realizacja programu zakłada komunikacje multimodalną – wykorzystanie gestów i symboli różnych systemów AAC. W trakcie prowadzenia zajęć wykorzystane zostaną nowoczesne i specjalistyczne metody i narzędzia do komunikacji oparte o wyższe technologie. Poniżej zawarto krótką charakterystykę wybranych metod, jednakże wskazane jest wykorzystanie wszelkich dostępnych form i metod aktywizujących ucznia. Poniżej zostaną scharakteryzowane niektóre spośród zastosowanych metod.
Makaton
Program Językowy Makaton jest jedną z proponowanych metod wspomagających porozumiewanie się dla osób z niewyraźną mową lub ubogim zasobem słownictwa, a dla tych, u których niemożliwe jest wykształcenie mowy, jest metodą komunikacji alternatywnej.
Program Językowy Makaton to system gestów i znaków umożliwiających skuteczne porozumiewanie się z dzieckiem. Makaton opiera się na tym, co dziecko już zna i jest mu bliskie – prosty gest i rysunek graficzny. Dzięki połączeniu gestów i symboli, metoda bardzo szybko zdobyła dużą popularność, przez co zaczęła wypierać inne systemy, oparte na jednym ze środków (Kaczmarek, 2005:137).
Metodę opracowała w latach 70-tych w Wielkiej Brytanii Margaret Walker, logopeda i psychiatra, pracująca z osobami niepełnosprawnymi. W Polsce osobą odpowiedzialną za Makaton i prowadzącą szkolenia jest Bogusława Beata Kaczmarek – profesjonalny (licencjonowany) Tutor Makatonu – przeszkolona na terenie Wielkiej Brytanii (jej kompetencje obejmują zarówno Anglię, jak i Polskę) (Kaczmarek, 2003:2-3).
Podstawowym celem Programu Językowego Makaton jest (Kaczmarek, 2014:13):
- podstawa komunikacji (baza gestów i symboli do porozumiewania się)
- pomoc w rozumieniu mowy
- rozwój umiejętności językowych
- ułatwienie interakcji społecznych
- pomoc w budowaniu relacji
- nauka umiejętności potrzebnych w czytaniu i pisaniu.
Na Program Językowy Makaton składają się dwie części:
- słownictwo podstawowe (zasadnicze pojęcia dnia codziennego)
- słownictwo dodatkowe (uzupełniające).
Znaki graficzne PCS
PCS jest zbiorem prostych rysunków oznaczających podstawowe słowa niezbędne do codziennego porozumiewania się. Są to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, przymiotniki. Symbole PCS są bardzo proste, wręcz symboliczne, powinny być podpisane, ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dbać o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczności. Słowa oznaczające pojęcia abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem, można zastąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko odnaleziony wśród wielu symboli na tablicy komunikacyjnej przez użytkownika takiej komunikacji.
Znaki graficzne Mówik
Oprogramowanie MÓWik posiada bogaty zasób symboli – 9000 (i wciąż rośnie), które są bardzo proste do nauczenia się i korzystania z nich. Symbole zawierają słownictwo specyficzne dla języka polskiego, czytelne, łatwo kojarzą się z pojęciem, które oznaczają. Pozwalają na budowanie zdań, zadanie pytań, komentowanie, zawierają najczęściej używane w języku polskim słowa i zwroty.
Czytanie uczestniczące
Czytanie uczestniczące to zaadaptowana forma używania książeczek przez dorosłego i dziecko (mające problemy w komunikowaniu się), podczas którego dziecko nie tylko słucha i patrzy na tekst, ale przede wszystkim jest aktywne w możliwy dla siebie sposób. Podczas tej aktywności dziecko ma swobodę uczestniczenia w procesie czytania (Grycman, Kaczmarek 2014:47-48).
W czytaniu uczestniczącym, podobnie jak w całym podejściu AAC, ważne jest stworzenie warunków do odbierania i nadawania komunikatów przez dziecko. Najważniejszy jest zatem partner interakcji, który swoim zachowaniem tworzy ramy dla jego komunikatów: dorosły zwraca uwagę na sygnały dziecka, odbiera je, nazywa i reaguje, dorosły uwzględnia tempo dziecka czekając na jego odpowiedź (Smyczek, 2005:53).
Czytanie uczestniczące polega na głośnym czytaniu części tekstu przez terapeutę lub rodzica, wskazywaniu odpowiednich elementów (wyrazy, rysunki, symbole graficzne), utrzymywaniu uwagi dziecka, a u dzieci gotowych do tego – śledzenia miejsca czytania. Sprawczość i aktywność dziecka podczas wspólnego czytania może przejawiać się już na wstępie poprzez dokonywanie wyboru książeczki, następnie w samym procesie czytania poprzez używanie komunikatora, gestów czy symboli, celem dokończenia przez dziecko znanego mu tekstu w książce, ale także poprzez przewracanie stron w książeczkach i wskazywanie obrazków.
Do wykorzystania tej metody pracy niezbędne są odpowiednie narzędzia – w tym przypadku – odpowiednio dobrane i przygotowane książeczki.
Dobra książka to taka, która pozwala dziecku się zaangażować w dostępny dla niego sposób. Sprawdzają się zatem wiersze, piosenki i krótkie historie mieszczące się na wielu kartkach. Wiele stron to wiele obrazków, zilustrowana krok po kroku sekwencja zdarzeń, co sprzyja utrzymywaniu uwagi. Łatwe do przewracania kartki i inne ruchome elementy umożliwiają zaangażowanie się manualne (Smyczek, 2005:53-54).
Proponowana tematyka zajęć
| Termin realizacji | Temat zajęć | Cele zajęć |
| wrzesień | – Wspomnienia z wakacji – Idę do szkoły – W szkole ciężko pracuję i dobrze się bawię | – kształtowanie umiejętności przywitania się za pomocą gestu lub symbolu – poznanie słownictwa (gest/symbol) w ośrodku tematycznym szkoła |
| październik | – Przyszła jesień – Co jesień ma w koszyku – Moje zwierzęta | – kształtowanie umiejętności rozpoznawania symboli graficznych (tytuły piosenek) – kształtowanie umiejętności dokonywania wyboru – kształtowanie umiejętności komunikowania o chęci kontynuowania lub zakończenia trwających aktywności – poznanie słownictwa (gest/symbol) w ośrodku tematycznym szkoła |
| listopad | – Ja i moja rodzina – Mój dom – Co robię w domu | – rozwijanie umiejętności udzielania odpowiedzi na pytania w dostępny dla siebie sposób – poznanie gestów i symboli oznaczających najbliższych – rozwijanie zasobu słownictwa w ośrodku tematycznym dom |
| grudzień | – Czekam na święta Bożego Narodzenia – Idzie zima | – rozwijanie umiejętności budowania wypowiedzi za pomocą znaków (wybór piosenki) – poznanie słownictwa (gest/symbol) w ośrodku tematycznym Boże Narodzenie |
| styczeń | – Kolęduję – Święto babci i dziadka – Zimowe zabawy | – kultywowanie tradycji – utrwalanie poznanych symboli i znaków – rozwijanie zasobu słownictwa związanego z członkami rodziny |
| luty | – Moje emocje – Walentynkowe piosenki | – kształtowanie umiejętności rozpoznawania emocji innych i wyrażania w dostępny dla siebie sposób własnych uczuć – utrwalanie poznanych symboli i gestów |
| marzec | – Moje ciało – Gdy jestem chory – Idzie wiosna | – rozwijanie umiejętności identyfikowania i nazywania w dostępny dla siebie sposób części ciała – rozwijanie umiejętności informowania o swoim dyskomforcie, złym samopoczuciu – rozwijanie słownictwa w ośrodku tematycznym „wiosna” |
| kwiecień | – Czekam na Wielkanoc – Wiosenne porządki | – rozwijanie słownictwa w ośrodku tematycznym Wielkanoc – kształtowanie umiejętności identyfikowania i nazywania podstawowych czynności związanych z porządkiem w domu i ogrodzie |
| maj | – Wycieczka do Zoo – Moja mama | – identyfikowania i nazywanie zwierząt egzotycznych – utrwalanie poznanych symboli i znaków związanych z czynnościami wykonywanymi w domu |
| czerwiec | – Dzień Dziecka – Dzień Ojca – Czekam na lato | – rozwijanie zasobu słownictwa w ośrodku tematycznym moja rodzina – rozwijanie zasobu słownictwa w ośrodku tematycznym lato/wakacje |
| Według kalendarza imprez | – „Dzień Życzliwości” – „Wspólnie kolędujemy” – „Światowy Dzień Świadomości o Autyzmie” – „Cała Polska Czyta Dzieciom – czytamy i My” | – wzajemne poznawanie się i podejmowanie wspólnej aktywności – budowanie relacji grupowych – rozwijanie wiary w siebie i w innych, – rozumienie i respektowanie potrzeb drugiej osoby – okazywanie sobie wzajemnej sympatii, – wyzwalanie wielostronnej aktywności dziecka przez przeżywanie i działanie – budzenie zaciekawienia książką – kształcenie nawyków czytelniczych, – rozbudzenie wyobraźni – przekazywanie za pośrednictwem literatury wartości moralnych, uczenie nieagresywnych sposobów rozwiązywania problemów i konfliktów |
Ewaluacja
Ewaluacja programu ma na celu sprawdzenie prawidłowości wykonywanych zadań, skuteczności i efektywności stosowanych metod. Przeprowadzana będzie po zakończeniu ostatnich zajęć. Ewaluacji programu podlegać będzie: użyteczność, przydatność programu, efektywność, stopień przyswajania treści, zadań. Narzędziami do zbierania materiału będą: anonimowe ankiety dla nauczycieli uczniów objętych programem, wywiady – zbieranie opinii rodziców, nauczycieli na temat celowości, potrzeby i efektywności metody i terapii, obserwacja praktycznego działania uczniów.
Bibliografia:
- Grycman Magdalena, 2014, Porozumiewanie się z dziećmi ze złożonymi zaburzeniami komunikacji, Kwidzyn.
- Grycman Magdalena, Kaczmarek Bogusława, 2014, Podręczny Słownik AAC, Kraków.
- Kaczmarek Bogusława B, 2014, System PECS w nauczaniu symboli graficznych Makatonu, [w:] Makaton w rozwoju osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi, red. Bogusława Beata Kaczmarek, Kraków, s.99-140.
- Kaczmarek Bogusława Beata, 2006, Teoretyczne i praktyczne podstawy Makaton [w] red. Jacka J. Błeszyński Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków.
- Kaczmarek Bogusława Beata, 2005, Gesty. Słownictwo Podstawowe. Poziom 1-4, Poznań.
- Kaczmarek Bogusława Beata, 2008, Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa-teoria i praktyka, Kraków.
- Przebinda Ewa, 2004, Klucz Fitzgeralda i kod kolorów pomoc w nauce języka, [w:] „Mówić bez Słów”, nr 1, s. 5-6.
- Smyczek Alina, 2014, Wykorzystanie znaków manualnych Makatonu przez terapeutów i rodziców we wczesnym wspomaganiu rozwoju, [w:] Makaton w rozwoju osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi, red. Bogusława Beata Kaczmarek, Kraków, s.65-76.
- Smyczek Alina, 2005, Dzieci niemówiące bliżej książki-czytanie uczestniczące, [w:] Gestem-Obrazem-Słowem. Materiały z III Krajowej Konferencji Wspomagające sposoby porozumiewania się, Kraków, s.51-56.
[1] Nauczanie specjalne wymaga od nauczyciela starannego przygotowania sytuacji komunikacyjnej oraz potrzebnych w czasie zajęć pomocy dydaktycznych.
Autorki: Bogumiła Karasek-Sajbor i Joanna Szmuk – Czytelniczki Portalu
