Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika Specjalna
Opublikowano: 28 stycznia 2022 roku.
Kontakt z tekstem literackim może dostarczyć wiele przeżyć i przyczynić się do pozytywnych zmian w procesie dojrzewania psychicznego i społecznego dzieci. Właściwie dobrana książka umożliwia podczas zajęć biblioterapeutycznych doświadczanie nowych doznań emocjonalnych, wzmacnia wiarę w siebie i we własne zdolności. Biblioterapia pomaga przełamywać kryzysy natury emocjonalnej, a słuchacze uczestnicząc w zajęciach, mają szansę poprzez identyfikację z bohaterem literackim lub przedstawioną sytuacją – wspólnie przepracować problem. Refleksja nad tekstem, samym sobą, czy też zaistniałą sytuacją, w konsekwencji prowadzi do doznania katharsis – rodzaju oczyszczenia, odreagowania oraz zmiany postawy i zachowania.
Zdaniem Ireny Boreckiej, stosując biblioterapię można wpływać na różne sfery życia człowieka: psychiczną, intelektualną, społeczną, emocjonalną. Można też w pewnym stopniu ingerować w jego zachowanie. W sferze psychicznej można stymulować dążenia chorego do podniesienia jakości życia i dążenia do zaspokojenia jego potrzeb. Można także wpływać na koncepcję wolności i tożsamości osobistej chorego, ściśle związaną z jego twórczą aktywnością. W sferze intelektu człowiekowi choremu i niepełnosprawnemu można pomóc w zakresie zdobycia przez niego niezbędnej wiedzy i umiejętności jej zastosowania do prawidłowego funkcjonowania w zmienionych, trudnych warunkach. Wspierać go w dążeniu do „bycia sobą”, bycia „autorem” własnego pełnowartościowego życia, mimo największych nawet dysfunkcji. W sferze społecznej można przyczynić się do dostrzegania przez wychowanka socjalnych i kulturalnych uwarunkowań jego funkcjonowania w świecie.
Droga dziecka o obniżonej sprawności intelektualnej do książki jest znacznie dłuższa niż u dzieci w normie intelektualnej. Biblioterapia adresowana do dzieci niepełnosprawnych umysłowo skierowana jest głównie na sferę emocjonalno-motywacyjną i moralno-społeczną, a istotą jej działania staje się zwracanie większej uwagi na ogólny stan samopoczucia dziecka, na jego potrzeby oraz na stopień opanowania umiejętności czytania. Jej celem jest hamowanie pobudliwości ruchowej, eliminowanie stresów, wyciszanie lęków lub ich znaczne łagodzenie. Biblioterapia może także pomóc w kształtowaniu i wzmacnianiu pożądanych postaw wobec siebie i innych.
Mając na uwadze powyższe wskazówki, opracowałam i realizowałam własny program biblioterapeutyczny „Świat wartości w literaturze – uwierz w siebie i zaakceptuj innych” adresowany do uczniów ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego. Kierunek moich działań dotyczył przede wszystkim podniesienia wśród uczniów samooceny, rozwijania twórczości artystycznej, przekształcenia niepożądanych zachowań, czy też zmiany zaburzonej hierarchii wartości. Selekcjonując literaturę i wybierając metody pracy, brałam pod uwagę specyfikę pracy z uczniami ze SOSW: niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego oraz pewne ograniczenia w obszarach sprawności komunikacji, umiejętności międzyludzkich.
Dzieci niepełnosprawne, jak i każde dzieci zresztą, pragną być dostrzegane i doceniane. Pragną kontaktów z drugim człowiekiem i potrafią bardzo silnie ujawniać do niego sympatię, ale również antypatię. Dzieci niepełnosprawne intelektualnie chętnie słuchają głośnego czytania i istnieje wiele możliwości aktywizowania czytelniczego tych dzieci, co spełnia ogromną rolę w przełamywaniu ich izolacji od świata. Biblioterapia w tym przypadku może pomóc w kształtowaniu i wzmacnianiu pożądanych postaw wobec siebie samego i innych osób. Do najbardziej przydatnych środków biblioterapeutycznych należy w tym przypadku zaliczyć bajki i baśnie, zabawy i gry czytelnicze, inscenizacje utworów literackich.
Dobór tematów stanowiących treść przeprowadzonego programu biblioterapeutycznego był sumą moich przemyśleń, rozmów z wychowawcą, obserwacji uczniów z poprzedniego roku pracy. Tematy spotkań oscylowały wokół tych sfer i obszarów, które są ważne w życiu grupy, gdyż często w jej obrębie pojawiają się konflikty. Założeniem programu było ukazanie różnych możliwości ich przezwyciężania. Zajęcia umożliwiły dostrzeganie w otaczającym świecie wartości, mądre ich przyswajanie i przemienianie tak, aby były przydatne w kształtowaniu siebie i własnej przestrzeni w życiu. Istotnym celem programu było przede wszystkim wzmacnianie poczucia własnej wartości, poprzez dostarczanie doświadczeń prowadzących do pozytywnych sądów na własny temat, kierowanie aktywności na poszukiwanie własnych zalet, mocnych stron, cech niepowtarzalnych, wyrażaniu pozytywnych uczuć i opinii wobec innych, otrzymywaniu pozytywnych informacji zwrotnych. Aby osiągnąć podstawowy cel programu, jednocześnie realizowałam cele:
- terapeutyczne – uczenie się pozytywnego patrzenia na siebie, budowanie zaufania do otaczających osób;
- rozwojowe – w tym: wyrabianie umiejętności efektywnego komunikowania się, dostrzegania i rozpoznawania emocji własnych i innych ludzi;
- edukacyjne – czyli wprowadzanie uczniów w świat literatury i zainteresowania książką, rozwijanie umiejętności słuchania, kształcenie umiejętności personalnych, poszerzanie wiedzy ogólnej;
- korekcyjne – przede wszystkim zmniejszanie napięć i niepokojów związanych z sytuacją szkolną dziecka.
Spotkania przeprowadzane były jeden lub dwa razy w miesiącu, w czytelni biblioteki i trwały godzinę. Starałam się, aby każde zajęcia przebiegały w klimacie zaufania, w którym uczestnicy mogli otworzyć się na samych siebie i innych, zarówno w wypowiedziach, jak i działaniach. Struktura zajęć miała charakter dwuetapowy – spotkania składały się z części wstępnej (integracyjnej) i drugiej zasadniczej z wykorzystaniem tekstów i różnych form pracy. Stosowałam pracę w kręgu i rundki jako techniki dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami. Krąg był stałym elementem prowadzonych przeze mnie zajęć. Rundkę – jako metodę pomagającą uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia, wykorzystywałam zwykle w podsumowaniu ćwiczenia. Stosowałam też „burzę mózgów”, której zadaniem była aktywizacja grupy i wyzwalanie jej potencjału twórczego. Bardzo ważną formą wypowiedzi były prace plastyczne, w których dzieci mogły wyrazić swój stosunek do własnej osoby, otoczenia oraz wyrazić odczucia związane z wysłuchaniem tekstu literackiego. Do odreagowania napięć, negatywnych emocji – wykorzystywałam zabawę, będącą podstawową formą aktywności dziecka. Środki i materiały, które posłużyły mi w realizacji programu to przede wszystkim teksty literackie, w szczególności bajki i baśnie, ale także i utwory poetyckie, nagrania muzyczne, arkusze papieru, kredki, kolorowanki.
W ramach omawianego programu biblioterapeutycznego zrealizowałam osiem spotkań
o następującej tematyce:
- Współpracujemy czy rywalizujemy?
- Jesteśmy różni.
- O naśmiewaniu i odrzuceniu.
- Poetyckie nastroje w muzycznej oprawie.
- Niespodziewany przyjaciel.
- Polubić siebie.
- Jestem sobą, mam własne zdanie.
- Jesteśmy asertywni.
Opracowany program biblioterapeutyczny „Świat wartości w literaturze – uwierz w siebie i zaakceptuj innych”, realizowałam w 7- osobowej grupie uczniów ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego. Była to grupa mieszana pod względem płci i wieku (sześć dziewcząt i jeden chłopiec), z lekką niepełnosprawnością intelektualną, w przedziale wiekowym 12-18 lat.
Spotkania realizowane z grupą uczestników potraktowałam jako działania wspierające pracę wychowawczą, stymulujące rozwój ich osobowości. Z uwagi na dużą rozbieżność wiekową poszczególnych uczestników, miałam niełatwe zadanie w doborze odpowiednich tekstów literackich, jednakże wybór bajek terapeutycznych (np. Marii Molickiej lub Agnieszki Łaby – bajek rymowanych), a także fragmentów baśni i wierszy (np. Brzechwy) okazał się trafną decyzją. Już od pierwszych zajęć dzieciom bardzo spodobała się forma siedzenia w kręgu. Z każdym kolejnym spotkaniem dzieci czuły się pewniej i chętniej uczestniczyły w zabawach, a ich wypowiedzi stawały się coraz śmielsze i bogatsze w treść. Bardzo chętnie podejmowały wspólne przedsięwzięcia takie jak np.: układanie rozsypanych zdań, rozwiązywanie zagadek i krzyżówek, realizowanie wspólnych prac artystycznych (np. projektowanie ogrodu). Z przyjemnością obserwowałam te działania, ponieważ budowało to ich wiarę w siebie, chęć do współpracy i wzajemną pomoc, dzięki czemu grupa się uzupełniała. Nie bez znaczenia był też fakt, że dzieci z przyjemnością przychodziły na zajęcia i wyraziły chęć ich kontynuowania.
Bibliografia:
- Bąk J., Wiewióra-Pyka E., Bajkowe spotkania. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla uczniów szkoły podstawowej, Kraków 2009. Borecka I., Biblioterapia, Gorzów Wielkopolski 2002.
- Borecka I., Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych 2002.
- Konieczna, E.J. (red.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów, Kraków 2006.
- Łaba A., Bajki rymowane w biblioterapii, Kraków 2008.
- Molicka M., Biblioterapia i bajkoterapia, Poznań 2011.
- Okrasa M., Biblioterapia w pracy z dziećmi i młodzieżą [w:] D. Wosik-Kawali, T. Zaburzycka-Maciąg (pod red.), Kompetencje diagnostyczne i terapeutyczne nauczyciela, Kraków 2011.
- Pietrzak M., Między tekstem a czytelnikiem. Żywe słowo w bibliotece – tradycja i współczesność, Toruń 2012.
- Stanek K., Biblioterapia w procesie kształtowania kompetencji społecznych w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2017 nr 4.
- Szczupał B., Terapeutyczna funkcja biblioterapii w resocjalizacji i praktyce społecznej [w:] Rejzner A., P. Szczepaniak (pod red.), Terapia w resocjalizacji. Część 1, ujęcie teoretyczne, Warszawa 2009.
- Szulc W., Arteterapia. Narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki, Warszawa 2011.
Autor: Sylwia Kuszka – nauczyciel bibliotekarz
Biblioteka Pedagogiczna – Powiatowe Centrum Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego i Doradztwa Edukacyjnego w Dzierżoniowie