„Tylko ten, kto staje oko w oko z mózgiem nastolatka, wie jaki to żywioł”

Marek Kaczmarzyk

Okres dojrzewania to czas, w którym w życiu młodego człowieka zachodzi bardzo wiele zmian, m.in. biologicznych, społecznych i psychologicznych. Każde dziecko dorasta. Najpierw, jako dziecko, potem nastolatek i osoba dorosła. Powoli też identyfikuje się ze swoją płcią. Z dziewczynki i chłopca przepoczwarza się w dziewczynę i chłopaka, a w końcu w młodą kobietę i młodego mężczyznę. W czasie tym, pod wpływem wielu różnych czynników, m.in. genetyki, środowiska czy kultury, dochodzi do kształtowania się osobowości młodego człowieka. Zaczyna on zadawać sobie wiele pytań, np. kim jest, co chce robić w przyszłości, co w życiu jest ważne. Dojrzewanie jest procesem, w którym pominięcie jednego z kolejnych etapów rozwoju, powoduje trudności w osiągnięciu następnych, a wreszcie ostatniego – bycia kobietą lub mężczyzną.

Okres dojrzewania płciowego na ogół jest trudnym momentem w życiu każdego człowieka. Młode osoby doświadczają w tym czasie wielu ważnych zmian jednocześnie. Każda z tych zmian może spowodować kłopoty w adaptacji, pogorszenie nastroju czy kryzys w relacjach z ludźmi. Okres dojrzewania płciowego dla osób w spektrum autyzmu może okazać się zdecydowanie trudniejszy niż dla ich neurotypowych rówieśników. Spektrum autyzmu jest bowiem wariantem neurorozwojowym, który sprawia, że osoba w nim będąca, w szczególny dla siebie sposób przetwarza informacje (poznawczo i sensorycznie), wchodzi w interakcje społeczne, rozumie społeczne normy, reguluje napięcie, komunikuje się (werbalnie i niewerbalnie). Nie bez powodu w klasyfikacjach medycznych pojawiło się pojęcie „spektrum”, które lepiej może oddać różnorodność poziomów funkcjonowania intelektualnego, poznawczego i społecznego tej grupy osób.

Zmiany zachodzące w okresie dojrzewania

Zmiany w ciele – to potencjalnie ogromnie trudne dla osób w spektrum autyzmu zmiany, mogące budzić przykre odczucia. Pojawiające się owłosienie na ciele, zmiana zapachu ciała, coraz widoczniejsze cechy płciowe, polucje i mutacja głosu u chłopców (i osób z przypisaną płcią męską), menstruacja i rosnące piersi u dziewcząt (i osób z przypisaną płcią żeńską) – każdy z tych elementów może być dla osoby w spektrum autyzmu większym wyzwaniem niż dla neurotypowych rówieśników. Przykładowo, ze względów sensorycznych (np. nadwrażliwość na zapach czy określony materiał) dziewczyna (lub osoba z przypisaną płcią żeńską) w spektrum autyzmu może mieć trudność
z dopasowaniem odpowiednich artykułów higienicznych podczas menstruacji.

Zmiany w komunikacji grupowej i relacjach – okres dojrzewania jest czasem, kiedy następują zmiany w hierarchii rówieśniczej i w komunikacji grupowej, których osoby w spektrum autyzmu mogą do końca nie rozumieć. Grupa rówieśnicza staje się wyznacznikiem pozycji społecznej, a przynależność do grupy ma wówczas większe znaczenie niż w innych momentach życia. Jednocześnie, grupa ostrzej wyznacza granice i mocniej wyklucza osoby niepasujące. Odmienni rówieśnicy, do których wciąż należą osoby w spektrum autyzmu, są bardzo często nękane w szkole i doświadczają przemocy psychicznej i fizycznej. Może to powodować u nich pogłębiające się uczucie osamotnienia, odrzucenia, a nawet kryzys psychiczny. Osoby w spektrum autyzmu w wieku dorastania zazwyczaj okazują większe zainteresowanie innymi ludźmi. Bliższe kontakty, które mogą nawiązywać, są oparte głównie o wspólne zainteresowania i spędzanie czasu. Dodatkową trudnością, z którą muszą zmierzyć się niektórzy w tym czasie, jest świadomość własnej odmienności – niemożność uczestnictwa w życiu grupy ze względu na niedostosowanie się do zasad, odmienność używanego słownictwa, slangu młodzieżowego czy inne obszary zainteresowań. Wiele osób w związku z powyższym doświadcza ogromnego stresu, który może przejawiać się agresją, autoagresją czy wzmożoną stereotypią ruchową.

Zmiany w hormonach dojrzewania i regulowaniu emocji – działanie hormonów dojrzewania płciowego może spowodować duże wahania nastroju, nadwrażliwość emocjonalną i gwałtowne reakcje nastolatków. Dla osób
w spektrum autyzmu rozpoznawanie i regulowanie emocji jest większym wyzwaniem niż dla osób rozwijających się typowo. W okresie dojrzewania mogą więc autystycznym osobom zdarzać się częściej wybuchy złości czy niezrozumiałe dla rodziców reakcje emocjonalne.

Zmiany w odkrywaniu swojej tożsamości – dojrzewanie to czas kształtowania się osobowości młodego człowieka i odkrywania przez niego własnej tożsamości. Wśród jej istotnych elementów są tożsamość płciowa i orientacja seksualna. Osoby w spektrum autyzmu, podobnie jak osoby neurotypowe, mogą eksperymentować, zastanawiać się, mieć wątpliwości, poszukiwać odpowiedzi na pytania dotyczące tego, kim są. Proces ten może trwać dłużej niż
u neurotypowych rówieśników, częściej okaże się też, że odkryją nieheteroseksualną orientację lub/i transpłciową tożsamość. Mogą również odmówić określania swojej tożsamości płciowej i orientacji seksualnej.

Osoby nastoletnie w spektrum autyzmu mogą:

• częściej zastanawiać się, czym jest płeć
• nie rozumieć lub nie uwewnętrzniać społecznych podziałów na męskość i kobiecość oraz kulturowych stereotypów męskości i kobiecości
• odczuwać dyskomfort związany z przypisywaniem ich do określonej płci
• mieć trudności w rozpoznaniu, czy to, co przeżywają, jest dysforią płciową
• zdecydowanie częściej niż osoby niebędące w spektrum autyzmu identyfikować się jako osoby niebinarne.

Zainteresowania osób w spektrum autyzmu są często niezwykle intensywne i pochłaniające. Może się więc zdarzyć, że seks czy seksualność stanie się przedmiotem nadmiernego zainteresowania nastoletniej osoby w spektrum autyzmu. Istnieje wówczas prawdopodobieństwo podejmowania przez nią ryzykownych zachowań seksualnych, uzależnienia od pornografii czy rozwinięcia hiperseksualności (kompulsywnych zachowań seksualnych). Może się także okazać, że osoba w spektrum nie będzie w ogóle zainteresowana seksem i okaże się aseksualna. Bywa, że osoby w spektrum autyzmu mają trudność z rozpoznawaniem granic, zarówno swoich, jak i innych osób. Dziewczyny w spektrum autyzmu są więc szczególnie narażone na nadużycia emocjonalne w relacjach oraz przemoc seksualną. Nastoletnim osobom w spektrum często trudno jest zrozumieć brak wzajemności, a okazywanie przez nie zainteresowania seksualnego może naruszać granice i przybierać przemocowe formy, np. stalkingu.

Okres dojrzewania jest czasem trudnym dla wszystkich nastolatków. Bywa także niezwykle stresującym wyzwaniem dla wielu rodziców. Przewidywalne do tej pory dziecko, które dzieliło się z najbliższymi swoimi przeżyciami i problemami, nagle zamyka się w pokoju, chroni swoją prywatność i nie chce udzielać żadnych informacji. Dorastające dziecko wielokrotnie potrafi sprzeciwić się rodzicom, wytknąć im błędy, bywa złośliwe lub agresywne. Nastolatek może odczuwać wahania nastroju: od euforii po depresję, może zacząć eksperymentować z używkami lub z wątpliwymi znajomościami. Pocieszający jest fakt, że ten trudny czas dojrzewania kiedyś minie i można go przetrwać, tylko należy wiedzieć, jak?

O czym powinien pamiętać rodzic każdego nastolatka, aby okres adolescencji przebiegł łagodniej dla obu stron?

• Mimo sprzeciwu dziecka trzeba starać się z nim rozmawiać, a przede wszystkim słuchać. Trzeba też zaakceptować, że problemy, które rodzicom wydają się nieistotne, dla nastolatka mogą być kluczowe.
• W okresie dojrzewania trzeba dać dziecku odrobinę swobody, aby mogło decydować o sobie. Nie oznacza to jednak, że należy całkowicie zrezygnować z kontroli nad jego zainteresowaniami i zachowaniem.
• Nie powinno się traktować wrogo wizyty u psychologa, psychiatry czy seksuologa w wypadku pojawiających się problemów. Pomoc specjalistów we wczesnej fazie dojrzewania może w znaczącym stopniu ułatwić uporanie się z kolejnymi etapami tego okresu.
• Rodzic zawsze powinien zachować spokój. Odpowiadanie agresją na agresję nigdy nie przyniesie korzystnych rezultatów.
• Cierpliwość, wyrozumiałość, ale i konsekwencja oraz szczerość, to najlepsza droga do porozumienia ze zbuntowanym młodym człowiekiem.
• Nie należy ośmieszać dziecka i walczyć z nim o sprawy, w których możemy dać mu swobodę.
• Nie należy odrzucać dziecka i obrażać się na niego.

Akceptacja i szacunek wspierają najskuteczniej!

W grupie nastolatków odrzuconych przez rodziców, gwałtownie wzrasta liczba osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków, uciekających ze szkoły i popełniających samobójstwa. Należy wyraźnie podkreślić, że brak akceptacji dziecka przez osoby najbliższe, stanowi dla niego olbrzymi dramat. Potępienie nastolatka ze względu na inną orientację płciową pogłębia jego cierpienie. Ponadto, dla osób w spektrum autyzmu odrzucenie ze względu na tożsamość, na którą nie mają wpływu, może okazać się bardzo trudne do zrozumienia.

Pamiętaj!

• Czas poświęcony dziecku jest najlepszą inwestycją w jego przyszłość.
• To, co budzi nasze obawy, nie powinno być tematem tabu. Szczera i otwarta rozmowa, wyrażająca troskę o dziecko, zbliża was do siebie, a oddala od niebezpieczeństw.
• Zawsze warto poświęcać uwagę temu, w czym dziecko jest dobre oraz podkreślać jego mocne strony.

Źródło:

Ewa Furgał, Marta Dora oprac. Nastolatki LGBT+ w spektrum autyzmu. Poradnik dla rodziców, wyd. Fundacja Dziewczyny w Spektrum

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli