„Dziecko nie zmieni się tak długo, jak długo nie będzie mogło zrobić tego samo”

G.L. Landreth

Wskazywanie palcem, to gest dla większości dorosłych banalny. Jednak dla małego dziecka gest wskazywania palcem to kluczowa umiejętność, którą musi nabyć, aby jego rozwój przebiegał harmonijnie.

Czynność wskazywania palcem jest gestem spontanicznym i naturalnym, uwarunkowanym jednak odpowiednim rozwojem motorycznym i społecznym. Pojawia się więc dopiero w momencie fizycznej i komunikacyjnej gotowości dziecka do wykonywania tego gestu.

Gest wskazywania palcem pojawia się w okolicach od 9. do 12. miesiąca życia.

Gest wskazywania palcem związany jest z umiejętnością dzielenia wspólnego pola uwagi, czyli zjawiska występowania trójstronnej relacji pomiędzy dwiema osobami, a trzecim obiektem. Umiejętność ta objawia się poprzez kierowanie uwagi rozmówcy na to, co nas obecnie interesuje. Na przykład, kiedy dziecko popatrzy na zabawkę i chce zwrócić na nią uwagę mamy, pokazuje ją palcem. Zasada ta działa dwustronnie – dziecko również skieruje wzrok w stronę zabawki, kiedy mama ją wskaże lub choćby na nią popatrzy (dziecko wie, że mama widzi zabawkę i mama wie, że dziecko widzi zabawkę).

Umiejętność budowania pola wspólnej uwagi u prawidłowo rozwijającego się dziecka, pojawia się zazwyczaj już w dziewiątym miesiącu życia.

Zarówno umiejętność skupiania wspólnej uwagi, jak i gest wskazywania, są istotnymi elementami w procesie porozumiewawczym. Należy jednak pamiętać, że chociaż wpływają na siebie, mogą występować niezależnie. Dzieje się tak, gdy dziecko wskazuje na obrazki, przedmioty, zabawki, nawet wtedy, kiedy jest samo i nie dzieli wspólnej uwagi z inną osobą. Gest wskazywania palcem spełnia wówczas rolę interpersonalną i stanowi element swoistej „rozmowy” dziecka samego ze sobą.

Bardzo ważne jest obserwowanie, czy dziecko potrafi pokazać palcem przedmiot, który go zainteresował i czy przenosi wzrok z obiektu na osobę, której pokazuje ten obiekt, sprawdzając czy ona również go widzi.

Pole wspólnej uwagi to początek dialogu z drugim człowiekiem. Pierwsza przedsłowna prośba („Daj to, na co wskazuję!”), pytanie („Co to?”), odpowiedź na usłyszane pytanie („Tu jest to, o co pytasz.”) oraz zwrócenie uwagi osoby dorosłej na coś, co zainteresowało dziecko („Zobacz!”).

Budowanie pola wspólnej uwagi, kontakt wzrokowy, umiejętność patrzenia na twarz drugiego człowieka i próba odczytania z niej emocji, stanów, reakcji, to sprawności, w które każde dziecko wyposażone jest przez ewolucję. Po urodzeniu umiejętności te rozwijają się i stają się bardziej rozbudowane. Już miesięczne dziecko patrzy chętniej w oczy, gdyż wie, że jest to źródło informacji o drugim człowieku. Dwunastomiesięczne dziecko na pytanie typu „Gdzie jest piesek?” powinno wskazać wzrokiem lub palcem siedzącego obok czworonoga. W czasie odwiedzania nowych miejsc, dzieci również dzielą się zainteresowaniem, wskazując zauważone przedmioty, nawet te znajdujące się w większej odległości lub dla nich niedostępne (np. pokazują zwierzęta, jadący samochód, lecący po niebie samolot). Dzieci w wieku czterech lat wiedzą też już, że patrzenie na coś może oznaczać pragnienie.

Dla dziecka o zaburzonym rozwoju bardziej interesujące są przedmioty niż ludzie. Maluch chętniej patrzy np. na piłkę, czy autko, pomijając wzrokiem osobę znajdującą się obok.

Kształtowanie kontaktu wzrokowego jest pierwszym krokiem do nawiązania relacji z dzieckiem ze spektrum autyzmu. Dziecko z autyzmem czy zespołem Aspergera bardzo trudno jest nauczyć patrzenia na twarz i wskazywania palcem.

Jak sprawdzać pole wspólnej uwagi:

• Po pierwsze – obserwuj, czy dziecko patrzy na twoją twarz, czy próbuje odczytywać z niej emocje, reakcje i stany. Czy widzi, że ludzka twarz, a szczególnie oczy, to ekran, z którego pochodzą bardzo ważne komunikaty.
• Po drugie – sprawdź, czy dziecko pokazuje palcem, czy używa tego gestu w celu komunikacji z mamą czy tatą.
• Po trzecie – zaobserwuj, czy dziecko próbuje naśladować twoje czynności, czy jest nimi zainteresowane. Czy potrafi zrobić „kosi, kosi” po prezentacji lub samej słownej zachęcie.
• Po czwarte – sprawdź, czy dziecko powtarza czynności, kiedy widzi, że mama lub tata motywują go to tego, bijąc brawo. Zazwyczaj normatywnie rozwijające się dzieci kilkadziesiąt razy zrobią „kosi, kosi” widząc, że cieszy to najbliższych.

Zabawy stymulujące kontakt wzrokowy:

Śledzenie wzrokiem przedmiotów

Jest to ważna umiejętność w rozwoju uwagi i komunikacji dziecka. Do tej zabawy należy wykorzystać przedmioty atrakcyjne dla dziecka: balony, bańki mydlane, kukiełki (np. zrobione z drewnianej łyżki).

Balon: dmuchaj balon powoli. Poczekaj na kontakt wzrokowy przed każdym dmuchnięciem – niech dziecko spojrzy na ciebie. W ten sposób może próbować zachęcać cię do dalszego dmuchania.
Kukiełka: trzymaj ją blisko swojej twarzy tak, aby dziecku łatwiej było spojrzeć ci w oczy. Powoli chowaj kukiełkę za swoją twarzą i czekaj na kontakt wzrokowy.
Bańki mydlane: dmuchaj je powoli, rób przerwy – czekaj, aż dziecko spojrzy na ciebie lub w inny sposób zakomunikuje ci, że chce więcej. Zachęcaj dziecko do przebijania baniek palcem wskazującym.

Dmuchajki urodzinowe

Dmuchanie przez ciebie tych atrakcyjnych zabawek ułatwi dziecku skoncentrowanie uwagi oraz obserwowanie tego, co robisz. Rób przerwy pomiędzy dmuchnięciami, czekaj na kontakt wzrokowy – a gdy dziecko na ciebie spojrzy, dmuchnij po raz kolejny.

Kolorowe piórka

Dmuchaj na piórka tak, by leciały w kierunku dziecka. Czekaj na kontakt wzrokowy zanim piórko znów poszybuje. Łaskocz dziecko kolorowym piórkiem.

Zabawki dźwiękowe

W tej zabawie wykorzystaj zabawki, które wydają dźwięk, gdy nimi potrząśniemy. Powinien być to głośny, ale krótki dźwięk (np. tamburyn, bębenek, grzechotka). Potrząsaj grzechotką przez kilka sekund, a potem przestań. Poczekaj na kontakt wzrokowy dziecka zanim znów wydasz dźwięk – niech w ten sposób zakomunikuje ci, że chce więcej.

A kuku!

Do tej zabawy będzie potrzebny przewiewny szal. Pobaw się nim chwilę z dzieckiem, a następnie schowaj się pod nim – tak, by twoja twarz nie była widoczna. Zachęcaj dziecko, aby ściągnęło go z twojej głowy, a gdy to zrobi powiedz: „A kuku!”. Jest to zabawa, która wspiera koncentrację dziecka.

Zarówno dobrze rozwinięty kontakt wzrokowy, jak i wskazywanie, są niezmiernie ważne w rozwoju poznawczym i społecznym dziecka. Rozpoznawanie przedmiotów i osób na zdjęciach, postaci i czynności na obrazkach oraz wskazywanie ich, są świetnym ćwiczeniem koordynacji ręka-oko, jednym z pierwszych elementów mowy ciała, a także kolejnym etapem w drodze do rozwoju mowy.

Brak gestu wskazywania palcem u dziecka, które ma już ponad rok, zawsze jest oznaką trudności rozwojowych!

Przyczyną braku gestu wskazywania palcem może być: słaba sprawność manualna dłoni, brak motywacji do używania go, nadmierny dostęp do multimediów u małych dzieci, zaburzenia ze spektrum autyzmu lub inne całościowe zaburzenia czy opóźnienia rozwoju.

Brak lub wycofanie się z umiejętności wskazywania palcem oraz dzielenia wspólnego pola uwagi powinno skłonić rodziców do konsultacji ze specjalistą.

Trudności z produkcją gestów przekładają się na deficyty w budowaniu wspólnego pola uwagi, w zabawie, w interakcjach społecznych i komunikacji.

Zabawy stymulujące gest wskazywania palcem:

Pokazywanie palcem konkretnego przedmiotu

1. Postaraj się na początku nauczyć dziecko patrzeć na wskazany palcem przedmiot oraz pokazywać przedmioty, które są w zasięgu ręki dziecka, np. na stole lub na twarzy rodzica/terapeuty – oko, ucho czy nos. Takie, które można dotknąć palcem. Będzie to dla dziecka najłatwiejsze na początku i nie będzie go zniechęcało do ćwiczeń.
2. Baw się z dzieckiem w pokazywanie części ciała. Naucz je pokazywać, gdzie mama/terapeuta ma oko, ucho, nos czy włosy. Staraj się, aby dziecko umiało pokazać swoje oczy, uszy, czy nos. Nagradzaj i bij brawo, jeśli dziecko podejmuje próbę i jest ona udana.
3. Jeśli dziecko nie pokazuje samodzielnie palcem, zrób to jego rączką z komunikatem: „Ola pokazuje misia”,  „O! Miś jest tu”.
4. Ucz dziecko pokazywania palcem wskazującym, możesz go nazwać po prostu palec do pokazywania, czy inaczej. Jeśli dziecko ma z tym problem, możesz nakleić mu coś na paznokieć, pomalować, zrobić na palcu pieczątkę, czy założyć rękawiczkę z wyciętą dziurką na palec wskazujący. Podczas wskazywania staraj się pomagać dziecku wyodrębnić palec wskazujący. Może to pomóc zapamiętać mu, który palec pokazuje.
5. Rozłóż przed dzieckiem ciekawe zabawki. Nazwij je: „To auto”, „To miś”, „To piłka”. Pytaj: „Gdzie miś?”, „Gdzie auto?”. Możecie to robić również podczas codziennych czynności, np. kąpieli i nazywać oraz pokazywać przedmioty, które są w otoczeniu dziecku. Warto pamiętać o słownym nagradzaniu, które będzie działało mobilizująco do pokazywania wszystkiego dookoła.
6. W momencie, kiedy dziecko wyciąga rękę po przedmiot, pokaż mu palcem wskazującym inny i zapytaj: „To, czy to?” Jeśli dziecko nie wykona gestu, należy jego rączką pokazać przedmiot, podać go i powiedzieć: „Antoś chce piłkę”.

Pokazywanie palcem konkretnego przedmiotu w przestrzeni

1. Umieść w miejscach niedostępnych, ale widocznych dla dziecka, różne ciekawe przedmioty. Staraj się obserwować, w jaki sposób dziecko da sygnał, że chce akurat lalkę, która jest na szafie. Poproś, aby pokazało palcem. Staraj się, aby po podaniu zabawki znaleźć czas na wspólną zabawę podaną lalką. Postaraj się, aby w zasięgu wzroku nie było zbyt wielu ciekawych zabawek, co ułatwi dziecku podjęcie decyzji.
2. Podczas codziennych czynności pytaj dziecko: „Gdzie lampa?”, „Gdzie buty?”, „Gdzie klocki?”.
3. Jeśli dziecko już dobrze radzi sobie z pokazywaniem jednego przedmiotu w przestrzeni, np. kanapy, utrudnij mu zadanie. Poproś, aby najpierw wskazało lampę, a potem kanapę. Będzie to również stymulacja pamięci słuchowej sekwencyjnej. Zwracaj uwagę, czy dziecko pokazuje przedmioty w kolejności, w jakiej je wypowiedziałeś.
4. Starsze dziecko możecie również prosić o pokazywanie bardziej skomplikowanych rzeczy, np. „Pokaż coś, co leży na podłodze i jest żółte” albo „Pokaż coś, do czego wrzucamy śmieci”.

Pokazywanie palcem elementów na obrazku, zdjęciu

1. Rozpocznij od prostych ćwiczeń podczas codziennych aktywności z dzieckiem – oglądania książeczek. Podczas wspólnego oglądania książeczek pokazuj dziecku zwierzątka lub inne elementy, które są przedstawione na obrazkach. Nazywaj je i zwracaj uwagę, czy dziecko patrzy na pokazanego palcem konika czy małpkę. Proś dziecko, aby to ono pokazywało: „Gdzie kotek?”, „Gdzie miś ma oko?”. Dobrze do takich zabaw sprawdzają się książeczki, które posiadają mało tekstu, duże wyraźne obrazki oraz wiele szczegółów.
2. Możecie również stworzyć zestaw zdjęć domowników, zabawek, zwierzątek i prosić dziecko, aby wskazywało paluszkiem znane osoby czy przedmioty na obrazku.
3. Rozłóż przed dzieckiem ciekawe przedmioty, pokaż jeden i poproś o wskazanie takiego samego. Oprócz ćwiczenia gestu wskazywania palcem, jest to również stymulacja funkcji wzrokowych. Możecie również wykorzystać do tego karty czy zdjęcia. Rozpocznij od takich samych przedmiotów/zdjęć/obrazków.
4. Aby stymulować umiejętności wzrokowe dziecka, możecie połączyć konkretne przedmioty z obrazkami. Rozłóż przed dzieckiem figurki zwierząt, następnie pokaż mu zdjęcie kotka i poproś, aby wskazało palcem kotka – zabawkę. Albo odwrotnie, pokaż figurkę i poproś o wskazanie obrazka.

Nauka gestu wskazywania palcem może potrwać od 2-3 tygodni do nawet kilku miesięcy. Wszystko zależy od przyczyny braku wskazywania, indywidualnych możliwości rozwojowych dziecka oraz ilości stymulacji. Z początku maluch wskazuje całą dłonią, a dopiero z czasem gest ten przybiera formę wyciągniętego palca wskazującego. Dziecko może też wskazywać na rzeczy, które pamięta, a których już nie widzi, np. na ulubioną zabawkę, której nie ma w miejscu, gdzie zwykle leży.

Dla dzieci ze spektrum autyzmu wskazywanie palcem i zrozumienie, na czym polega ta czynność, stanowi duże wyzwanie. Zdolność ta wymaga wielu ćwiczeń i w związku z tym nie należy się zniechęcać podejmowanymi próbami.

Gest wskazywania jest bardzo ważnym w rozwoju komunikacji gestem pomocniczym. Z czasem, gdy dziecko zaczyna coraz więcej mówić – zaczyna być zastępowany komunikatem słownym. Tak, jak wszystko w rozwoju, także i ta umiejętność wymaga czasu. Najpierw jest pokazanie, potem gest i komunikat, a na końcu samo słowo.

Brak wskazywania palcem oraz budowania pola wspólnej uwagi bardzo łatwo jest usprawiedliwić. Wyjaśniamy, że maluch nie zrobił babci „pa, pa!”, bo miał zły humor, spieszył się, zapomniał. Nie popatrzył na ciocię, która mówiła do niego, bo jest głodny, czy nie lubi cioci. Nie reaguje na swoje imię, ponieważ jest taki uparty. Rodzice zaczynają się niepokoić dopiero w momencie, kiedy dostrzegają, że inne dzieci mówią, a ich potomek nie wypowiada ani słowa. Dostrzegają wówczas problem, który jednak zaczął się dużo wcześniej.

Wspieranie rozwoju dziecka w początkowym okresie wymaga od rodziców nie lada odwagi i zaangażowania. Warto się jednak na nie zdobyć, ponieważ tylko w ten sposób możemy zapobiec późniejszym zaburzeniom, a na pewno w pewnym stopniu je zmniejszyć.

Bibliografia:

• Rogers S., Dawson G., Vismara L., Metoda wczesnego startu dla dziecka z autyzmem (ESDM), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2015
• www.papuga.pl
• www.badabada.pl

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli