Nazwa integracja sensoryczna stosowana jest w literaturze zamiennie ze skrótem: SI, który pochodzi od pierwszych liter angielskiego odpowiednika tego terminu: Sensory Integration. Koncepcję integracji sensorycznej opracowała w drugiej połowie ubiegłego stulecia amerykańska psycholog i terapeutka zajęciowa, Anna Jean Ayre.

CZYM JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA?

Integracja sensoryczna to skomplikowany proces neurologiczny, który zachodzi w ośrodkowym układzie nerwowym. Jest sterowany przez mózg i odbywa się bez udziału świadomości człowieka. W procesie tym następuje interpretacja, organizacja oraz integracja wrażeń i bodźców, jakie człowiek odbiera wszelkimi kanałami sensorycznymi ze swojego własnego ciała oraz środowiska zewnętrznego. Oznacza to, że wszystkie informacje sensoryczne, które docierają do układu nerwowego, są przez niego odpowiednio filtrowane, klasyfikowane i segregowane, a następnie integrowane ze sobą nawzajem i scalane z wcześniejszymi doświadczeniami.

W efekcie układ nerwowy tworzy spójną wizję naszego ciała oraz środowiska zewnętrznego, w którym funkcjonujemy. Podejmuje także decyzje, które bodźce zignorować, na których się skoncentrować, na które odpowiedzieć. Następnie uruchamia adekwatną do rozpoznanej sytuacji reakcję. Dzięki temu możemy skutecznie funkcjonować w nieustannie zmieniających się warunkach środowiskowych.

APARAT SENSORYCZNY CZŁOWIEKA

W naszym ciele znajdują się wyspecjalizowane systemy, które zajmują się określonym rodzajem bodźców. Są to tzw. zmysły. Wyróżniamy trzy zmysły pierwotne:

• układ równowagi – odpowiedzialny za odczuwanie siły grawitacji oraz ruchu, wpływający na napięcie mięśniowe, ruchy ciała, utrzymanie równowagi;
• układ czucia powierzchownego (dotykowy) – odpowiedzialny za odbiór dotyku;
• układ czucia głębokiego – odpowiedzialny za percepcję pozycji poszczególnych części ciała, płynność wykonywania ruchów, utrzymywanie prawidłowej postawy.

Są to największe systemy sensoryczne o bardzo szerokim zakresie oddziaływania. Na ich bazie funkcjonują pozostałe układy, które mają nieco węższe działanie. Są to zmysły: wzrokowy, słuchowy, smakowy, węchowy.

ROZWÓJ INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Integracja wrażeń sensorycznych jest procesem ciągłym i sekwencyjnym, w którym osiągnięcie jednego poziomu warunkuje rozwój umiejętności z poziomu następnego (wyższego). Rozwój integracji sensorycznej rozpoczyna się już w pierwszych tygodniach życia płodowego. Zaczynają wtedy funkcjonować układy: czucia głębokiego, dotykowy oraz równowagi. Od urodzenia do końca okresu przedszkolnego zachodzi dalszy rozwój aparatu sensorycznego. Jako pierwsze scalają się systemy: dotykowy, czucia głębokiego i równowagi. Następnie dochodzi do integracji pomiędzy układem wzroku i słuchu.

Wraz z rozwojem integracji sensorycznej człowiek nabywa kolejno następujące umiejętności: reakcji równoważnych, rozpoznawania schematu własnego ciała, zdolności planowania ruchów w obrębie motoryki dużej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, percepcji przestrzeni, wykonywania precyzyjnych ruchów w obrębie motoryki małej.

CZYNNIKI ZAGRAŻAJĄCE PRAWIDŁOWEMU ROZWOJOWI INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Prawidłowy rozwój integracji sensorycznej możliwy jest tylko pod warunkiem, że ośrodkowy układ nerwowy działa sprawnie, bez żadnych zakłóceń oraz człowiek przebywa w środowisku, które zapewnia mu odpowiednią ilość i jakość bodźców zmysłowych. Znawcy tematu podkreślają, że właściwy rozwój układu nerwowego i aparatu sensorycznego człowieka warunkuje przede wszystkim prawidłowo przebiegająca ciąża i poród.

Zidentyfikowano szereg determinant, które mogą predysponować do wystąpienia zaburzeń w procesie integracji sensorycznej. Są to przede wszystkim czynniki genetyczne i dziedziczne oraz uwarunkowania sprzyjające uszkodzeniu układu nerwowego występujące u matki w okresie ciąży (intoksykacja nikotyną, alkoholem, środkami odurzającymi, lekami; infekcje; choroby zakaźne; nadciśnienie tętnicze; cukrzyca; niedożywienie; jakościowe braki żywieniowe; zaburzenia gospodarki elektrolitowej).

Również w okresie perinatalnym mogą zaistnieć okoliczności sprzyjające pojawieniu się zaburzeń integracji sensorycznej. Są to między innymi: wcześniactwo, niska masa urodzeniowa i niedotlenienie okołoporodowe.

NA CZYM POLEGAJĄ ZABURZENIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ?

Zaburzenia integracji sensorycznej określa się także skrótem SPD, który stanowią pierwsze litery angielskiego odpowiednika tego terminu: Sensory Processing Disorders. Terminem tym określa się zaburzenia neurologiczne wynikające z niewłaściwej organizacji, dysfunkcji lub minimalnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.

W ich wyniku dochodzi do rozmaitych nieprawidłowości w procesie przetwarzania informacji zmysłowych napływających ze środowiska zewnętrznego i z wnętrza organizmu. Mogą to być zakłócenia w zakresie rejestracji, interpretacji, selekcji i integracji bodźców odbieranych przez poszczególne systemy sensoryczne. Sprawiają one, że układ nerwowy niewłaściwie ocenia i filtruje docierające do niego dane oraz wysyła do mózgu zniekształcone informacje na temat wrażeń zmysłowych. W efekcie sygnały pochodzące z układów sensorycznych nie są przetwarzane na odpowiednie reakcje organizmu. Człowiek nie może skutecznie reagować na sytuację, w jakiej się znajduje.

ZABURZENIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ A INNE SYNDROMY

Zaburzenia integracji sensorycznej rzadko występują jako samodzielna jednostka chorobowa, w czystej postaci. Najczęściej pojawiają się jako części składowe różnego rodzaju zaburzeń, takich jak: mózgowe porażenie dziecięce, autyzm, zespół Aspergera, alkoholowy zespół płodowy (FAS), zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zespół Downa, zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne, schizofrenia, nerwica.

RODZAJE ZABURZEŃ INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Rozróżnia się trzy główne kategorie SPD:
• zaburzenia modulacji sensorycznej;
• zaburzenia różnicowania sensorycznego;
• zaburzenia ruchowe o podłożu sensorycznym.

Zaburzenia modulacji sensorycznej polegają na niewłaściwej interpretacji siły i intensywności docierających bodźców. Mogą przybrać postać nadreaktywności lub podaktywności sensorycznej.

W przypadku nadreaktywności sensorycznej mamy do czynienia z nadwrażliwością, czyli nadmierną, wygórowaną reakcją organizmu na odbierane wrażenia zmysłowe. Układ nerwowy dostrzega bardzo dużo bodźców i silnie reaguje nawet na te mało intensywne czy bezużyteczne, które powinny zostać zignorowane. Człowiek nadreaktywny sensorycznie funkcjonuje w warunkach permanentnej nadmiernej stymulacji, co stanowi dla niego duży stres i obciążenie.

Podreaktywność sensoryczna to niska wrażliwość, czyli brak odpowiedzi organizmu na odbierane wrażenia zmysłowe. Układ nerwowy ignoruje większość bodźców, nawet tych, które są ważne i wymagają reakcji. Cierpiący na to zaburzenie człowiek znajduje się w stanie ciągłej deprywacji sensorycznej. Potrzebuje wielu intensywnych, długotrwałych bodźców, więc podejmuje zachowania autostymulacyjne, często nietypowe lub ryzykowne, zagrażające zdrowiu i życiu.

Zaburzenia różnicowania sensorycznego polegają na niemożności rozróżnienia siły i intensywności napływających bodźców. Układ nerwowy nie jest w stanie właściwie identyfikować analogii i różnic pomiędzy wrażeniami sensorycznymi. Ponadto człowiek cierpiący na to zaburzenie nie potrafi zlokalizować źródła bodźca, rozpoznać jego rodzaju ani zinterpretować znaczenia. Najczęściej występującymi syndromami tego typu są zaburzenia różnicowania słuchowego, wzrokowego i dotykowego.

Zaburzenia ruchowe o podłożu sensorycznym to osłabienie mechanizmów posturalnych i ograniczenia w zakresie ruchów celowych, zależnych od woli człowieka. Przybierają postać dyspraksji i zaburzeń posturalnych.

Dyspraksja to brak zdolności planowania i prawidłowego wykonywania czynności ruchowych. Człowiek cierpiący na ten syndrom nie potrafi ocenić położenia swojego ciała w przestrzeni, więc jego ruchy są mało precyzyjne i powolne.

Zaburzenia posturalne objawiają się podwyższonym bądź obniżonym napięciem mięśniowym, brakiem zrównoważenia tonusu mięśni zginających i prostujących, co skutkuje trudnościami w odpowiedniej stabilizacji ciała, utrzymaniu równowagi, wykonywaniu czynności równoważnych i wymagających koordynacji różnych części ciała.

SYMPTOMY ZABURZEŃ INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Nie istnieje jeden obraz kliniczny zaburzeń integracji sensorycznej. Każda osoba cierpiąca na ten syndrom prezentuje inny zestaw symptomów i odmiennie reaguje na takie same bodźce, w zależności od tego, który układ sensoryczny oraz w jaki sposób jest u niej zaburzony.

Ponadto nawet u jednej osoby nie obserwuje się stałości objawów. Na przestrzeni życia, pod wpływem zgromadzonych doświadczeń, oznaki zaburzenia ulegają modyfikacji: zmieniają swoją intensywność, zanikają lub przekształcają się w nowe symptomy.

Pomimo tego jesteśmy w stanie wskazać najważniejsze i najczęściej występujące objawy zaburzeń integracji sensorycznej. Należą do nich między innymi:

• nietolerancja szybkiego ruchu prostolinijnego i obrotowego;
• choroba lokomocyjna;
• niepewność grawitacyjna, czyli nienaturalny lęk przed upadkiem, nagłym ruchem;
• lęk wysokości;
• nieodczuwanie lęku wysokości;
• problemy z utrzymaniem równowagi;
• zaburzenia regulacji napięcia mięśniowego;
• stabilizowanie ciała poprzez podpieranie się;
• zbyt mocny lub za słaby chwyt i nacisk na przedmioty;
• osłabienie umiejętności ruchowych w zakresie motoryki dużej i małej;
• nieprawidłowa koordynacja ruchowa i wzrokowo-ruchowa;
• brak precyzji, płynności ruchów;
• trudności manualne;
• niezgrabność ruchowa;
• nadmierna ruchliwość;
• wykonywanie dodatkowych, chaotycznych, niekontrolowanych ruchów ciała;
• nieprawidłowy obraz schematu własnego ciała;
• problem z integracją obu stron ciała;
• zaburzenia orientacji w przestrzeni;
• trudności z odróżnianiem prawej i lewej strony;
• problemy z różnicowaniem kierunków;
• niewłaściwa ocena odległości, wysokości, głębi;
• zaburzone odczuwanie bólu, temperatury, nacisku, dotyku, ruchu;
• nieprawidłowy odbiór dźwięków, smaków, zapachów, światła, kolorów.

W efekcie opisanych symptomów osoba cierpiąca na zaburzenia integracji sensorycznej zachowuje się w sposób nietypowy. Ignoruje napływające bodźce, odpowiada na nie ze znacznym opóźnieniem bądź reaguje zbyt gwałtownie. Często także podejmuje zachowania niezrozumiałe dla osób postronnych, które mają jej zapewnić odpowiedni poziom stymulacji i pobudzenia.

Ponadto człowiek dotknięty omawianym syndromem permanentnie znajduje się w stanie pobudzenia, przeciążenia lub deprywacji sensorycznej. To sprawia, że ma trudności ze zrozumieniem siebie, swojego ciała i sytuacji, w której się znajduje. Problem stanowi dla niego właściwa koncentracja uwagi. Rodzi to szereg nieprawidłowych reakcji uczuciowych, takich jak labilność emocjonalna, rozdrażnienie, irytacja, lęki, fobie.

Otoczenie, nie rozumiejąc istoty problemu, najczęściej odbiera tych ludzi jako dziwnych, agresywnych, aroganckich, obojętnych czy zdystansowanych. Wpływa to na obniżenie samooceny i psychicznego samopoczucia osób dotkniętych zaburzeniami integracji sensorycznej. W efekcie bardzo często wycofują się one z relacji interpersonalnych i izolują od społeczeństwa.

Z uwagi na fakt, iż zaburzenia integracji sensorycznej wywierają silny negatywny wpływ na wszystkie sfery funkcjonowania człowieka, niezwykle istotne jest jak najszybsze postawienie właściwej diagnozy i możliwie najwcześniejsze rozpoczęcie odpowiedniej terapii specjalistycznej.

Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:
• N. Kołat: Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie (Nowa Pediatria, 2014/3)
• A. Paczkowska, J. Szmalec, J. T. Marcinkowski, A. Klimberg: Zaburzenia integracji sensorycznej wśród dzieci

Autor: Elżbieta Wika

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli