„Śmierć nie jest kresem naszego istnienia. Żyjemy w naszych dzieciach i następnych pokoleniach. Albowiem to dalej my, a nasze ciała to tylko zwiędłe liście na drzewie życia”.

Albert Einstein

Rozmowy o śmierci to zazwyczaj dotykanie bolesnych miejsc i wzbudzanie lęku przed tym, co może kiedyś nastąpić. Pozornie wydaje się więc, że nie należy poruszać tego tematu. Śmierć jednak jest częścią naszego życia. Zbliżamy się do niej z każdym dniem już od chwili przyjścia na świat. Dawniej wydarzenie „odchodzenia” skupiało rodzinę wokół łóżka chorego i pozwalało odczuć obecność śmierci. Dziś, coraz rzadziej możemy towarzyszyć naszym bliskim w ostatnich chwilach życia, a śmierć stała się Tajemnicą. Nie chcemy o niej myśleć, mówić ani jej widzieć. Jednak każdy z nas w pewnym momencie zetknie się w swoim życiu z tematem śmierci czy straty. Dotyczy to także dzieci.

Dorośli mają wiele obaw, czy tłumaczyć dzieciom śmierć. Dzieci jednak w momencie odejścia kogoś bliskiego nie potrafią poradzić sobie z emocjami, są bezsilne w zetknięciu z nieznanym problemem. Dobrze więc, jeżeli wcześniej mają wykształcone jakieś pojęcia i wyobrażenia na ten temat, zanim żałoba dotknie ich osobiście. Żadna lekcja, żadna rozmowa nie zapobiegnie cierpieniom, jakie przeżywamy, gdy umierają nasi bliscy, można jednak je złagodzić i pomóc zaakceptować stratę.

Małe dzieci nie rozumieją ostatecznego charakteru śmierci. Sądzą, że jest ona częściowa, przejściowa i odwracalna. Dla nich umrzeć oznacza to samo, co żyć, ale w zmienionych okolicznościach. Śmierć nic nie zmienia w osobie umierającej i kojarzy się im z rozstaniem, wyjazdem lub snem. Kryterium, które zdaniem dzieci pozwala odróżnić żywego od zmarłego, jest bezruch. Brak rozmowy z dziećmi o żałobie i śmierci nie sprawi, że ten temat sam wygaśnie. W sposób znaczący nasili poczucie samotności, bycia nierozumianym i nieważnym. Dzieci przecież tak samo jak dorośli doświadczają świata, w którym śmierć istnieje.

Podejmując z dzieckiem temat śmierci, warto wcześniej wiedzieć, jakie przeżywa ono emocje stykając się z nią oraz jak z wiekiem i rozwojem poznawczym zmienia się jej rozumienie.

Rozumienie śmierci przez dziecko jest ściśle zależne od jego wieku:

• W wieku 0 – 2 lata dzieci nie rozumieją pojęcia śmierci, zjawisko to dla nich nie istnieje. Są natomiast podatne na emocje opiekuna, szczególnie matki. Współodczuwają emocje prezentowane przez rodzica. 
• Pomiędzy 2. a 5. rokiem życia dzieci uznają śmierć za stan przejściowy, sen. Nie rozumieją jeszcze tego, że śmierć jest nieodwracalna. Pięciolatki zaczynają szukać związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy ich zachowaniem i myślami, a śmiercią bliskiej osoby, np. pytają: Czy babcia umarła, bo byłem niegrzeczny? Zaczynają odczuwać lęk, złość i niepokój związany ze śmiercią. 
• Pomiędzy 5. a 8. rokiem życia dzieci rozumieją śmierć i wszystkie jej aspekty. Pojawia się pojęcie – nieodwracalność śmierci. Cechą charakterystyczną tego stadium rozumienia jest personalizacja śmierci – dzieci postrzegają ją jako kogoś żywego (anioł) lub zmarłego (szkielet). W tym czasie rozwija się także rozróżnienie między śmiercią, a snem lub izolacją. Lęk przed śmiercią pojawia się około 7. roku życia wraz z pojęciem jej nieodwracalności. W tym wieku dzieci mogą być także zainteresowane biologicznym aspektem śmierci. 
• Pomiędzy 9. a 10. rokiem życia dzieci ujmują już śmierć jako zjawisko nieuniknione i powszechne. Prawidłowo rozumieją śmierć i jej konsekwencje. Zdają sobie sprawę, że nie można jej uniknąć i że dotyczy ona wszystkich. Zauważają, że śmierć może być wynikiem naturalnego procesu, a nie tylko konsekwencji z zewnątrz.

Temat śmierci powinien funkcjonować w edukacji przedszkolnej i szkolnej tak, jak każdy inny temat. Śmierć jest przecież naturalnym zakończeniem życia każdego z nas. Nie jesteśmy też w stanie nikogo uchronić przed doświadczeniem przykrych emocji, które są nieodłącznymi składnikami ludzkiego życia. Należy również pamiętać, że podejmowanie tematu śmierci to także jedna z form przygotowania dzieci do dorosłego życia.

Edukacja rozumiana w kontekście śmierci to przede wszystkim kształtowanie pojęcia śmierci i rozwijanie umiejętności radzenia sobie w związanych z nią sytuacjach trudnych. Równie ważny podczas pracy nad tym zagadnieniem jest aspekt wychowawczy, przejawiający się w zwracaniu uwagi uczniów na potrzeby innych osób przeżywających stratę i rozwijanie zachowań empatycznych. W czasie roku szkolnego jest wiele momentów, które można wykorzystać do rozmów o śmierci. Jednym z nich jest Święto Zmarłych. To okazja zarówno do odwiedzenia cmentarza, jak i wspominania osób bliskich, zapalenia świec, przyniesienia kwiatów i modlitwy.

Podczas edukacji o śmierci można próbować szukać odpowiedzi na pytania:

• Co to jest śmierć i co dzieje się z człowiekiem po śmierci?
• Gdzie przebywają osoby po śmierci?
• Czy są szczęśliwe?
• Co my czujemy myśląc o nich?
• Jakie uczucia towarzyszą rozmowom na te tematy?
• Jakie jest wyobrażenie życia po śmierci i nieba w różnych religiach?
• Co to jest żałoba?
• Jak zachować się wobec osoby dotkniętej żałobą?

Inną okazją do podjęcia tematu śmierci mogą być zajęcia ze środowiska. Mówiąc o rozwoju człowieka, na końcu umieszczamy moment śmierci, pokazując w ten sposób jej naturalność i nieuchronność.

Zdarza się, że dzieci reagują z opóźnieniem na wiadomość o stracie bliskiej osoby. Bywa również tak, że reakcja jest nieadekwatna do przeżywanych emocji.

Poziom komunikacji powinien być dostosowany do wieku i możliwości poznawczych dziecka:

1. Bądź szczery – mów prawdę. Dzieci wyczuwają emocje bliskich dorosłych, powiedzenie dziecku, że bliska osoba wyjechała albo zasnęła, może zawieść zaufanie dziecka. Odpowiadaj na pytania dziecka z szacunkiem i uczciwie. 
2. Mów prosto, językiem faktów. Dzieciom często wystarczy proste, krótkie wyjaśnienie. Jeśli będzie chciało dowiedzieć się więcej, na pewno zapyta. Zwróć uwagę na to, jak dziecko zrozumiało przekazane informacje. Na tym etapie warto rozwiać wszelkie wątpliwości dziecka i zaopiekować trudne emocje.
3. Wytłumacz dziecku, co znaczy śmierć. Może być to na przykładzie zwierzątek. Z pomocą przychodzi dziecięca literatura, gdzie jest wiele pozycji pomagających zrozumieć śmierć. 
4. Powiedz o przyczynach śmierci, jej nieodwracalności i zapewnij, że dziecko nie ponosi winy i odpowiedzialności za śmierć bliskiej osoby. Zdarza się myśleć dzieciom, że ktoś umarł, bo coś źle zrobiły lub czegoś nie zrobiły. 
5. Zaakceptuj uczucia dziecka. Nie zaprzeczaj jego uczuciom, nie próbuj odwrócić uwagi dziecka od przeżywanych emocji. Uszanuj je. Możesz nazwać uczucia dziecka. Zapewnij, że przeżywane przez nie emocje są całkowicie naturalne, nie ma też nic złego we wspólnym płakaniu z dzieckiem. Dzielenie emocji zbliża i utrwala relacje. 

Pomocne w przeżywaniu żałoby przez dziecko mogą być:

• rysunki – zachęć dziecko do narysowania swoich uczuć, portretu zmarłej osoby, pamiątek po tej osobie, narysowania wspomnienia ze zmarłą osobą;
• bajkoterapia;
• wspólna zabawa – można wykorzystać zabawę np. pluszakami do odpowiedzi na trudne pytania. Małe dziecko może chcieć zainscenizować na przykład pogrzeb swojego misia; 
• napisanie listu – możesz wspólnie z dzieckiem napisać list do osoby zmarłej. Należy wyjaśnić dziecku, że list ten nie zostanie wysłany, nie dotrze do adresata, ale może być symboliczną formą pożegnania. Taki list można spalić, zakopać lub też zniszczyć, jako symboliczne „wysłanie”. 

Poruszając z dziećmi trudne rozmowy o życiu i śmierci, warto posiłkować się literaturą. Jedną z takich pięknych pozycji do wspólnego odkrywania i przeżywania rzeczy ważnych jest książeczka pt. Plasterki na tęsknotę Ewy Zawiszy-Wilk. To poetycka opowieść o Czasie, prowokująca dziecko do stawiania pytań i inspirująca do głębokich rozmów o przemijaniu, stracie, o sprawach nieuniknionych i o pielęgnowaniu pamięci. Autorka zaznacza, że upływający Czas przynosi ze sobą specjalne plasterki, które leczą nie tylko dziecięcą tęsknotę.

Należy pamiętać, że tylko dzięki szczerej komunikacji, dziecko będzie mogło wyrazić swoje obawy i odreagować związane z nimi emocje. Brak szczerej rozmowy dotyczącej śmierci może oznaczać zostawienie dziecka na pastwę jego własnych fantazji i lęków, z którymi najczęściej nie potrafi sobie poradzić.

Źródła:

• Piszczek M. red. Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym cz. II
• Zawicza-Wilk E. Plasterki na tęsknotę

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli