Osoby pozbawione mowy nie mogą uczestniczyć w procesie komunikacji. Powoduje to szereg negatywnych konsekwencji w zakresie ich rozwoju oraz funkcjonowania intelektualnego, emocjonalnego, społecznego a nawet fizycznego. Dlatego też ogromnie ważne jest zastosowanie metod zastępczych, które pozwolą im komunikować się z innymi, pomimo braku mowy.

DEFINICJA KOMUNIKACJI ALTERNATYWNEJ I WSPOMAGAJĄCEJ

Termin komunikacja alternatywna i wspomagająca często zastępowany jest skrótem AAC, który pochodzi od angielskiego odpowiednika tego pojęcia: Augmentative and Alternative Communication. Określa się nim wszelkiego rodzaju niewerbalne metody porozumiewania się, które stanowią substytut lub uzupełnienie mowy.

UŻYTKOWNICY KOMUNIKACJI ALTERNATYWNEJ I WSPOMAGAJĄCEJ

Ludzi, którzy z powodu braku lub znacznego ograniczenia mowy korzystają z ACC, określa się mianem osób o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Są to pacjenci z głębokimi dysfunkcjami rozwojowymi, ze złożoną, wielozakresową niepełnosprawnością wskutek chorób genetycznych, schorzeń neurologicznych, poważnych uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Mogą to być osoby niesłyszące, głuche, głuchoniewidome, z autyzmem, porażeniem mózgowym, niepełnosprawne ruchowo, z niepełnosprawnością intelektualną, po przebytych udarach mózgu, urazach głowy.

Rozróżniamy następujące kategorie użytkowników komunikacji alternatywnej i wspomagającej:

• osoby całkowicie pozbawione mowy: które nigdy nie nabyły umiejętności mówienia; które ją na zawsze utraciły; które nie mogą z niej korzystać czasowo – np. wskutek zabiegów chirurgicznych;
• ludzie posługujący się mową w znacznie ograniczonym stopniu – np. z bardzo niewyraźną artykulacją.

RODZAJE AAC

W zależności od tego, czy użytkownik AAC posługuje się w jakimkolwiek stopniu mową, czy też porozumiewa się zupełnie bez jej udziału, rozróżniamy komunikację wspomagającą i alternatywną.

W przypadku komunikacji wspomagającej mamy do czynienia z metodami, które uzupełniają, wspierają znacznie ograniczoną (np. niewyraźną) mowę. O komunikacji alternatywnej mówimy, gdy osoba jest całkowicie pozbawiona mowy i musi stosować jej substytut.

Z kolei, biorąc pod uwagę fakt, czy człowiek potrzebuje do porozumiewania się jakichkolwiek przedmiotów, czy też obywa się bez nich, mówimy o komunikacji wspomaganej i niewspomaganej. 

Podczas komunikacji wspomaganej pacjent wykorzystuje rożnego rodzaju pomoce istniejące w formie fizycznej poza nim (np. papier i długopis, obrazki). Komunikacja niewspomagana zachodzi, gdy osoba nie potrzebuje żadnych przedmiotów do tego, by się porozumieć, gdyż jest w stanie zrobić to wyłącznie za pomocą własnego ciała, np. poprzez mimikę twarzy, dotyk, gesty, znaki manualne.

Natomiast ze względu na samodzielność pacjenta bądź potrzebę wspierania go w procesie porozumiewania się przez inną osobę, dzielimy komunikację na zależną i niezależną.

Dla komunikacji zależnej charakterystyczna jest konieczność udziału w procesie porozumiewania się specjalnej osoby, która musi:

• złożyć w całość wypowiedź pacjenta i przekazać ją werbalnie słuchaczowi (np. sformułować zdanie ze wskazanych przez chorego znaków graficznych);
• przetłumaczyć przekaz pacjenta słuchaczowi (np. zwerbalizować treści wyrażone przez chorego w języku migowym).

W przypadku komunikacji niezależnej porozumienie między pacjentem i słuchaczem odbywa się bez udziału osób trzecich. Chory samodzielnie konstruuje przekaz, który odbiorca jest w stanie zrozumieć bez pomocy innych ludzi (np. pismo).

SYSTEMY STOSOWANE W RAMACH KOMUNIKACJI ALTERNATYWNEJ I WSPOMAGAJĄCEJ

Ze względu na to, jakiego kanału przekazu używa się w procesie komunikacji alternatywnej i wspomagającej, rozróżniamy następujące systemy:

• manualne – oparte na gestach i ruchach rąk, ze szczególnym uwzględnieniem dłoni (np. język migowy, język migany, daktylografia, fonogesty, gesty Coghamo);
• graficzne – stosujące wizualne reprezentacje dźwięków, słów i pojęć (np. piktogramy, pismo Blissa, alfabet literowy);
• dotykowe – wykorzystujące zmysł czucia powierzchniowego (przez skórę) – np. pismo Braille’a, alfabet punktowy do dłoni, metoda Tadoma, metoda Lorma, daktylografia do ręki;
• łączone – zawierające kilka spośród wymienionych powyżej metod (np. program językowy Makaton oparty na znakach manualnych i graficznych).

DOBÓR ODPOWIEDNIEJ STRATEGII AAC DLA POSZCZEGÓLNYCH UŻYTKOWNIKÓW

O doborze odpowiednich strategii AAC dla poszczególnych osób powinien zdecydować zespół specjalistów w składzie: lekarz, psycholog, logopeda, rehabilitant, pedagog specjalny.

Decyzja ta musi być poprzedzona wieloaspektową diagnozą obejmującą przede wszystkim:

• analizę motywacji pacjenta do porozumiewania się z otoczeniem;
• rozpoznanie oczekiwań chorego w zakresie stosowania AAC;
• zbadanie środowiska komunikacyjnego, w jakim żyje pacjent;
• określenie poziomu zdolności intelektualnych, poznawczych, percepcyjnych, językowych, ruchowych i społecznych chorego.

Uwzględniając dane wynikające z tak przeprowadzonej diagnozy, należy wskazać pacjentowi optymalny, czyli adekwatny do jego aktualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych sposób komunikowania się. Powinna to być metoda relatywnie łatwa do zastosowania przez chorego i jego najbliższe otoczenie; współgrająca ze stylem życia pacjenta i jego rodziny oraz umożliwiająca choremu porozumiewanie się z różnymi ludźmi w rozmaitych sytuacjach.

PRZYKŁADOWE METODY STOSOWANE W RAMACH KOMUNIKACJI ALTERNATYWNEJ I WSPOMAGAJĄCEJ

W ramach komunikacji alternatywnej i wspomagającej istnieje wiele różnorodnych sposobów, technik, systemów i strategii porozumiewania się. W tej części materiału przedstawione zostaną wybrane spośród graficznych, manualnych, dotykowych i łączonych metod porozumiewania się.

Do metod graficznych AAC zaliczamy między innymi: piktogramy, system PCS, system komunikacji Charlesa Blissa.

Piktogramy, określane skrótem PIC, pochodzącym od angielskiej nazwy: Pictogram Ideogram Communication, to system znaków obrazkowych. Stanowią go białe figury umieszczone na czarnym tle, opatrzone na górze napisami wykonanymi literami drukowanymi. Zaletą systemu jest jednoznaczność przedstawionych na poszczególnych obrazkach treści, co znacznie redukuje możliwość nieporozumień w komunikacji, oraz prostota formy graficznej, co pozwala korzystać z metody osobom dotkniętym zaburzeniami percepcji wzrokowej.

System PCS (Picture Communication Symbols) również opiera się na obrazkach. Są to symbole  kolorowe lub monochromatyczne, umieszczone na białym tle, opatrzone podpisami. Poszczególne obrazki mogą przedstawiać pojedyncze słowa, kilkuwyrazowe zwroty, zdania lub nawet zestawy zdań. Metoda umożliwia choremu wyrażanie bardziej złożonych, a nawet abstrakcyjnych treści.

W systemie komunikacji Charlesa Blissa słowa przedstawione są w postaci prostych rysunków: kształtów geometrycznych, znaków matematycznych, symboli chemicznych. Obrazki te pogrupowane są w kategorie, a każdej kategorii przyporządkowano inny kolor tła. W systemie, oprócz rysunków przedstawiających konkretne obiekty, znajdują się także obrazki pozwalające określić liczbę pojedynczą lub mnogą rzeczowników oraz formy gramatyczne czasowników. Pojedyncze symbole można dowolnie łączyć ze sobą, dzięki czemu tworzy się dla nich nowe, szersze znaczenia. Zaletą metody jest fakt, że umożliwia ona pacjentom opisywanie zdarzeń i przeżyć oraz budowanie dłuższych, poprawnych gramatycznie wypowiedzi. Jest to jednak technika trudna, wymagająca od chorych odpowiednio wysokiego poziomu rozwoju intelektualnego oraz dobrej percepcji wzrokowej.

Piktogramami, systemem PCS oraz systemem komunikacji Blissa można posługiwać się za pomocą  osobistej książki komunikacyjnej (np. segregatora z obrazkami), przenośnej tablicy z zestawem samoprzylepnych naklejek lub specjalnego oprogramowania komputerowego. Zadaniem pacjenta jest wskazanie w dowolny sposób obrazków, które ilustrują myśl, jaką chce przekazać.

Do metod manualnych AAC zaliczamy między innymi: język migowy, język migany, daktylografię, system gestów Coghamo.

Język migowy opiera się znakach ideograficznych, zwanych migami. Na komunikat migowy składają się sygnały manualne (specjalne, złożone gesty wykonywane rękami, ze szczególnym uwzględnieniem dłoni i palców), sygnały mimiczne oraz ruchy głowy i tułowia. Migi mogą symbolizować pojedyncze słowa lub zestawy słów.

Język migany to połączenie mowy i znaków migowych. W metodzie tej migi stanowią dodatkową ilustrację wypowiadanych słów. System sprawdza się w komunikacji osób niedosłyszących oraz z niewyraźną, trudną do zrozumienia mową.

Daktylografia określana bywa także jako alfabet palcowy. Nośnikiem przekazu są w tej metodzie gesty powstałe z odpowiedniego ułożenia palców jednej lub obu dłoni. Utworzone w ten sposób znaki symbolizują poszczególne litery i cyfry. Można z nich budować wyrazy, zdania, a nawet dłuższe wypowiedzi.

System gestów Coghamo powstał z połączenia znaków ruchowych pochodzących z angielskiego systemu językowego MAKATON i belgijskiego języka migowego. Opiera się na bardzo prostych, naturalnych gestach, które nie wymagają precyzji i mogą być wykonywane jedną ręką. Gesty te dotyczą podstawowych pojęć z życia codziennego. Zaletą metody jest uniwersalność stosowanych znaków, co sprawia, że partnerzy użytkownika AAC nie mają problemów z ich zrozumieniem. Ze względu na prostotę ruchów, jakimi wykonuje się poszczególne gesty, system polecany jest szczególnie osobom z niepełnosprawnością ruchową.

Do metod dotykowych AAC zaliczamy między innymi: alfabet Lorma, polski punktowy alfabet do dłoni, wibracyjną metodę TADOMA.

Alfabet Hieronymusa Lorma wykorzystuje zjawisko czucia powierzchniowego. Porozumiewanie odbywa się poprzez kreślenie linii i stawianie punktów w odpowiednich miejscach dłoni partnera (jednym lub kilkoma palcami jednocześnie). Stosuje się także dodatkowe, umowne, sygnały dotykowe dotyczące innych części ciała – np. pleców, ramion.

Na podstawie alfabetu Lorma w Polsce opracowano punktowy alfabet do dłoni, nazywany także alfabetem dotykowym do ręki. Jest to metoda stosowana w komunikacji osób widzących z głuchoniewidomymi. W systemie tym poszczególnym literom, znakom przestankowym i liczbom przyporządkowane są konkretne punkty na wewnętrznej stronie dłoni oraz określony sposób ich wskazywania. Osoba widząca dotyka palcem określonego miejsca na ręce głuchoniewidomego partnera albo przeciąga palcem po jego dłoni: z góry na dół, z dołu do góry, poprzecznie ze strony lewej ku prawej i odwrotnie. Ze wskazanych w ten sposób liter, cyfr i znaków przestankowych można budować wyrazy, zdania, a nawet dłuższe wypowiedzi.

Wibracyjna metoda TADOMA polega na odczytywaniu przez osobę głuchoniewidomą komunikatu partnera posługującego się mową poprzez wyczuwanie wibracji i ruchów mięśni jego warg, policzka, szyi. Następuje to w wyniku odpowiedniego ułożenia palców dłoni na twarzy osoby mówiącej (kciuk na dolnej wardze, palec wskazujący i środkowy na policzku i żuchwie, pozostałe dwa palce na krtani).

Do metod łączonych AAC zaliczamy między innymi system językowy MAKATON. Stanowi on dodatek do mowy dźwiękowej. Powstał poprzez połączenie znaków manualnych języka migowego (gestów) z symbolami graficznymi (obrazkami). Stosuje się tu proste, czarno-białe rysunki liniowe, które można z łatwością wykonać samodzielnie. Uzupełnia się je odpowiednią mimiką twarzy, postawą ciała i specjalnymi ruchami. Cechą charakterystyczną omawianej metody jest fakt, że manualnie podkreśla się tylko słowa kluczowe wypowiedzi, a nie każdy jej wyraz.

AAC Z WYKORZYSTANIEM TECHNOLOGII KOMPUTEROWEJ

Odmienną kategorią komunikacji alternatywnej i wspomagającej jest porozumiewanie się z użyciem nowoczesnej technologii komputerowej. Pacjenci niemówiący mają w tym zakresie bardzo szeroki wachlarz możliwości. Mogą korzystać z różnego rodzaju oprogramowania komputerowego pozwalającego na budowanie dłuższych wypowiedzi poprzez zestawienie gotowych komunikatów umieszczonych na dynamicznych planszach komunikacyjnych; z przenośnych elektronicznych urządzeń generujących głos; z mobilnych komunikatorów odtwarzających nagrany uprzednio głos. Dostępne są także alternatywne klawiatury i nakładki na standardową klawiaturę oraz specjalne myszy, które mogą być wykorzystywane przez osoby niewidome czy z ograniczoną sprawnością manualną.

Istnieją także interfejsy mózg-komputer, określane skrótem BCIs, pochodzącym od ich angielskiej nazwy: Brain-Computer Interfaces. Jest to najbardziej zaawansowany technologicznie system AAC. BCIs za pomocą specjalnego urządzenia odbiorczego umieszczonego w obrębie głowy pacjenta przechwytuje impulsy elektryczne z jego układu nerwowego i przetwarza je na informacje sterujące komputerem. Metoda ta umożliwia porozumiewanie się z otoczeniem osobom z najcięższymi,  sprzężonymi deficytami.

OGÓLNE ZASADY DOTYCZĄCE STOSOWANIA AAC

Komunikacja alternatywna i wspomagająca nie jest rozwiązaniem dla wszystkich pacjentów. Podstawowym warunkiem jej zastosowania jest odpowiedni poziom funkcjonowania poznawczego i intelektualnego chorego. Powinien on rozumieć mowę innych ludzi oraz potrafić samodzielnie zastępować istniejące w jego umyśle obiekty znakami umownymi (słowami, symbolami, gestami).

Decydując się na wprowadzenie AAC należy także uwzględnić fakt, że żadna istniejąca metoda komunikacji alternatywnej i wspomagającej nie ma charakteru uniwersalnego i nie zapewni pacjentowi stuprocentowego porozumienia ze wszystkimi ludźmi, w każdej sytuacji życiowej. AAC ma bowiem swoje ograniczenia. Nie wszyscy ludzie, jakich chory może spotkać na swej drodze, będą znali stosowany przez niego system i rozumieli kod, którym się on posługuje. Implikuje to stosunkowo duże ryzyko nieporozumień. Dlatego niezwykle istotne jest nauczenie pacjenta odpowiednich strategii zaradczych. Powinien on wiedzieć, jak uświadomić rozmówcom, że zaszło nieporozumienie oraz znać sposoby naprawy błędów zaistniałych podczas interpretacji przekazu, który nadał.

Zaleca się możliwie najwcześniejsze podjęcie oddziaływań terapeutycznych nastawionych na komunikację wspomagającą i alternatywną, aby zminimalizować u pacjenta niemówiącego rozmiar wtórnych zaburzeń emocjonalno-motywacyjnych na tle braku możliwości skutecznego porozumiewania się z otoczeniem.

Wprowadzając komunikację alternatywną i wspomagającą, nie można się ograniczyć jedynie do pracy z pacjentem. Należy także przeszkolić w zakresie AAC możliwie największą liczbę osób z jego otoczenia. Zapewni to choremu wsparcie ze strony środowiska oraz zwiększy jego szanse na sukces komunikacyjny.

Nigdy nie można też dopuścić do sytuacji, by komunikacja alternatywna i wspomagająca wpłynęła ujemnie na zdolności językowe i poziom mowy werbalnej chorego. Dlatego w przypadku zaburzeń przemijających lub stosunkowo łagodnych, przy których możliwe jest wykształcenie bądź usprawnienie mowy dźwiękowej, ACC powinna być stosowana jako środek służący rozwojowi umiejętności mówienia, a więc doraźny.

JAK MOŻNA POMÓC UŻYTKOWNIKOWI AAC PODCZAS KONWERSACJI?

Konwersacja za pomocą AAC jest bardziej skomplikowana od standardowej rozmowy i wymaga znacznego wysiłku, zarówno ze strony nadawcy, jak i odbiorcy komunikatów. Ponadto trwa dłużej i bardzo łatwo w niej o nieporozumienia. Może to być frustrujące dla użytkowników komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Dlatego należy wspierać osoby niemówiące, kiedy podejmują trud porozumiewania się odmiennymi sposobami.

Przede wszystkim powinniśmy zachować szczególny takt i delikatność wobec niepełnosprawnego rozmówcy. Nie wolno nam okazywać zdenerwowania i zniecierpliwienia, jeśli nastąpi nieporozumienie. Należy wtedy spokojnie poprosić użytkownika AAC o powtórzenie komunikatu.

Możemy też stosować następujące strategie zapobiegające nieporozumieniom:

• zadawanie pytań dodatkowych, uzupełniających odnoszących się do wyrażonego przez rozmówcę komunikatu;
• parafrazowanie wypowiedzi partnera;
• kierowanie do rozmówcy informacji zwrotnej mówiącej o tym, jak interpretujemy jego przekaz.

Bardzo ważne jest także przyznanie użytkownikowi AAC odpowiedniej ilości czasu na sformułowanie wypowiedzi. Nie wolno go w tej kwestii ponaglać.

Ponadto podczas rozmowy z osobą, która posługuje się komunikacją alternatywną i wspomagającą, należy wystrzegać się dominacji. Nie powinniśmy ograniczać osobie niepełnosprawnej możliwości wypowiadania się. Musimy zachowywać się tak, by nasz rozmówca czuł się równoprawną stroną dialogu i miał możliwość wpływania na przebieg konwersacji.

DLACZEGO WARTO STOSOWAĆ AAC?

Komunikacja alternatywna i wspomagająca jest zjawiskiem skomplikowanym i wymaga znacznego wysiłku od uczestników. Jest także obarczona ryzykiem nieporozumień. Mimo tego nie powinniśmy z niej rezygnować. Jest to bowiem niezwykle istotna kwestia z punktu widzenia jakości życia osób niepełnosprawnych. Redukuje ich frustrację spowodowaną brakiem mowy dźwiękowej i zwiększa poziom samodzielności, poprzez co stwarza im szanse na zbudowanie satysfakcjonujących relacji z innymi osobami oraz pełniejsze uczestniczenie w życiu społecznym.

Zapraszamy Państwa do naszej Niepublicznej Placówki Doskonalenia Nauczycieli PERFECTUS w Węgrzcach (7 km od centrum Krakowa) na szkolenie stacjonarne prowadzone przez panią Alinę Smyczek w dniach 14 i 15 stycznia 2023 r.  AAC alternatywne i wspomagające sposoby komunikacji osób o specjalnych potrzebach w porozumiewaniu się

Tekst powstał w oparciu o następujące źródła:

• Borzęcka: Komunikacja alternatywna i wspomagająca w pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu (Konteksty Pedagogiczne, nr 2/2016)
• Brzdęk: Rozmowa jako narzędzie w edukacji dzieci niemówiących (Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, tom LXVIII/2015)
• Jankosz: Zaburzenia mowy a potrzeba porozumiewania się. O komunikacji alternatywnej i wspomagającej (Horyzonty Wychowania, tom XI, nr 38/2017)
• Zaburzenia mowy a potrzeba porozumiewania się. O komunikacji alternatywnej i wspomagającej
• Mikołajewska, D. Mikołajewski: Interfejsy mózg-komputer jako rozwiązania dla osób niepełnosprawnych z uszkodzeniami układu nerwowego (Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania, nr 3/2012)
• Gryszka-Mędrek: Wprowadzenie alternatywnych i wspomagających metod komunikacji u dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym (Logopedia Silesiana, nr 1/2012)
• Rakowska: Język komunikacja niepełnosprawność. Wybrane zagadnienia

Autor: Elżbieta Wika

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli