„Jakże nudne i monotonne byłyby odgłosy lasu, gdyby prawo do śpiewania miało tylko dziesięć najzdolniejszych ptaków”

Arnold Bennett

Człowiek posiada zapisaną w genach chęć obcowania z naturą, a kontakt ten wywołuje u niego pozytywne reakcje. Przyroda, świeże powietrze, promienie słoneczne od dawna uważano za niezbędne składniki procesu zdrowienia, duchowej satysfakcji i relaksu.

Wyniki licznych badań naukowych dowiodły, że kontakt z przyrodą, nawet poprzez jej bierną obserwację, znacznie obniża poziom stresu i lęku. Bazując na wiedzy z hortiterapii, zajmującej się współzależnościami między szeroko rozumianym ogrodnictwem, a człowiekiem, zaczęto uwzględniać w terapii dzieci i dorosłych otaczającą przyrodę i tworzyć terapeutyczne ogrody sensoryczne.

Terapeutyczny ogród to specjalnie zaprojektowane założenie ogrodowe, które ma na celu wspomaganie terapii i wykorzystanie leczniczych właściwości natury. Jest wyposażony w atrybuty sprzyjające odbudowie zdrowia. W zależności od możliwości terenu oraz potrzeb i możliwości jego użytkowników, ogrody terapeutyczne różnią się wielkością, wyposażeniem, roślinnością. Zakładane są przy szpitalach, sanatoriach, domach pomocy społecznej, ośrodkach terapeutycznych  i szkołach specjalnych.

Każdy ogród terapeutyczny musi przede wszystkim zapewnić podstawową potrzebę człowieka – potrzebę bezpieczeństwa. Terapeutyczny ogród powinien dzielić teren na wnętrza ogrodowe o różnym charakterze. Zaleca się wprowadzenie w nim oznakowania wejścia i wyjścia z ogrodu. Dobrze by taki ogród był ogrodzony lub posiadał nieformalne ściany z żywopłotów, czy grup krzewów. Powinien być oczywiście  dostępny dla wszystkich osób niezależnie od niepełnosprawności – musi uwzględniać potrzeby osób poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz z problemami w poruszaniu się. Terapeutyczne ogrody mają szczególne znaczenie w terapii dzieci ze spektrum autyzmu, z porażeniem mózgowym, w resocjalizacji, terapii uzależnień, depresji …

Przebywanie w ogrodzie terapeutycznym  jest doznaniem sensorycznym, ponieważ rośliny stymulują wszystkie zmysły – wzrok, słuch, dotyk, zapach, również smak. Dlatego też trafne wydaje się określenie: sensoryczny ogród terapeutyczny.

Sensoryczne ogrody terapeutyczne możemy podzielić na strefy:

Strefa dotyku to właściwie dobrana roślinność, zróżnicowanie faktur liści, kwiatów, owoców, kory drzew, nawierzchni, użytych materiałów, czy zastosowania wody. W tej strefie uwzględniamy różne doznania, jak miękkość, twardość, chropowatość, pierzastość, gładkość, szorstkość, puszystość, waga i temperatura. Strefa dotyku to także drzewa i wypływająca z nich zdrowa energia.

Pospolite buki poprawiają krążenie, wysokie, smukłe brzozy sprawiają, iż człowiek staje się spokojniejszy, potężne wierzby poprawiają samopoczucie, a dęby wzmacniają organizm. Ludzie kochają przytulać się do drzew, emitują one korzystne dla zdrowia dodatnie jony. W strefie dotyku uczmy dzieci korzystania z pozytywnej mocy drzew. Pamiętajmy również, czego przy stymulacji dotyku nie wolno stosować, czyli roślin i elementów kolczastych, ostrych z cierniami oraz takich, które spowodują poparzenia i reakcje alergiczne.

Stymulowanie dotyku jest podstawą właściwego rozwoju, zapewnienia poczucia bezpieczeństwa, szczęścia, wpływa na poprawne funkcjonowanie wielu układów. Zwiększa ilość połączeń neuronowych, czyli wpływa na pojemność mózgu. Jego pobudzanie działa relaksująco, uspokajająco i leczniczo. We współczesnym świecie  dzieci mają coraz mniej okazji do stymulacji zmysłu dotyku, co przekłada się  na problemy w nauce (zaburzenia mowy, czytania, pisania) i w samym rozwoju, np.  w koordynacji ruchowej.

Pobudzanie zmysłu dotyku ma ogromne znaczenie w aspekcie rozwoju zdolności manualnych: poprawa precyzji chwytu celowego oraz utrzymania przedmiotów w dłoniach, doskonalenie ruchów skoordynowanych oraz naprzemiennych. Stymulacje dotykowe są bardzo ważne w terapii dzieci nadwrażliwych dotykowo, bądź podwrażliwych. Największe znaczenie mają jednak dla dzieci z dysfunkcjami wzroku, odbierającymi świat w dużym stopniu przez dotyk.

Strefa zapachu to przewaga roślin wydzielających olejki eteryczne. Najważniejsze to kwiaty, ale pachnieć mogą również zioła, owoce, nasiona, a nawet liście, kora, korzenie i kłącza. Sposób wydzielania zapachu związany jest z funkcją, jaki ma pełnić. Zapach może być przyjemny, obojętny lub przykry. W przypadku roślin możemy także mówić o zapachu lekkim, ciężkim, intensywnym, ulotnym czy długotrwałym. Rodzaje zapachów wśród roślin to: kwiatowy, owocowy, ziołowy, miodowy, czy żywiczy. Bardzo często występującym wśród roślin jest też zapach cytrynowy.

Przy projektowaniu zieleni ukierunkowanej na stymulowanie zmysłu zapachu, używając odpowiednich roślin uważajmy, aby nie przedobrzyć. Dzieląc ogród wg zmysłów uwzględniajmy, jakie rośliny można sadzić obok siebie, żeby  zapewnić optymalną stymulację zmysłową. Ważne  jest również wykorzystanie na naszą korzyść czynników naturalnych, takich jak wiatr, wilgotność, słońce.

Strefa smaku to flora rodząca jadalne owoce.  Stanowi ona  doskonałą atrakcję zarówno dla  dzieci, jak i dorosłych. Urokliwe, owocowe kompozycje możemy tworzyć za pomocą drzew, krzewów, pnączy oraz bylin. Ich pokroje różnią się, dlatego warto zaprojektować strefę o rozmaitym stopniu wysokości. Strefa ta powinna być podzielona na sektory warzywne oraz owocowe.

W terapeutycznych ogrodach sensorycznych ciekawym rozwiązaniem byłoby umiejscowienie szklarni, w której dzieci  mogłyby zaopiekować się posadzoną tam roślinnością. Należy jednak pamiętać, aby do posadzonych roślin utworzyć komfortowe i łatwe dojście z każdej strony. Oprócz wszystkim dobrze znanych owoców, jak jabłka, czy truskawki – ciekawym pomysłem jest wprowadzenie ogrodniczych nowości, np. żółtych malin, malinojeżyn, roślin owocowych mało spotykanych o owocach jadalnych np. akinidia, jagoda kamczadzka, kasztan jadalny, dereń jadalny, morwa i wiele innych.

Strefa słuchu to strefa wykorzystująca do terapii dźwięk. Na słuch człowieka działa wiele czynników: szum wiatru, śpiew ptaków, spadające jesienią liście, chrzęst różnorodnej nawierzchni pod nogami. Tutaj odgłosy przyrody są  intensywne i  korzystnie wpływają na nasze odczucia. W ogrodzie skoncentrowanym na zmyśle słuchu, można uwzględnić dźwięki wydobywane ze specjalnie zaprojektowanych instrumentów, takich jak: bębny, garnki, struny, czy też dzwonki. Wykorzystanie elementów dźwiękowych w ogrodach to idealne rozwiązanie dla stworzenia miejsca zabaw dla dzieci. W strefie słuchu można również uwzględnić strefę ciszy, w której odnajdą spokój dzieci nadpobudliwe, bądź nadwrażliwe słuchowo.

Dzięki zmysłom poznajemy otaczający nas świat przyrody. Nawet najmniejsze ogrody sensoryczne stanowią znakomitą przestrzeń do terapii oraz nauki. Dzieci mogą w nich obserwować zmiany zachodzące w przyrodzie, mogą uczyć się sadzenia i pielęgnowania roślin, chodzić boso po „ścieżkach sensorycznych”, biegać i chować się wśród drzew, a także rozwijać swoje zdolności artystyczne. Ogród terapeutyczny daje więc szereg nieograniczonych możliwości. Wystarczy tylko zastanowić się, dla kogo i w jakim celu go zakładamy.

Literatura:

Trojanowska Monika „Parki i ogrody terapeutyczne”

Mazik Michał „Ogród z pasją”

Thiel Katja Maren „Dzieci projektują ogród”

Autor: Dorota Majcher

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli