Zabawa ma duże właściwości terapeutyczne i jest uważana za język dzieci, w którym zabawki i gry służą za słowa. Terapia zabawą nie tylko wspiera optymalny wzrost i rozwój dzieci, ale także zapobiega problemom emocjonalnym, psychospołecznym i związanym z zachowaniem lub te problemy łagodzi.

Sesje terapii zabawą pomagają dzieciom rozwijać zrozumienie siebie, samoakceptację, wewnętrzną siłę, samokontrolę i samodyscyplinę, które przyczyniają się do osiągnięcia celów na polu społecznym i osobistym.

W ostatnich latach klinicyści i badacze do czynników terapeutycznych, które decydują o unikalności interwencji wykorzystujących zabawę zaliczyli: komunikowanie się, nauczanie, uzewnętrznianie emocji i budowanie relacji. Te cztery czynniki terapeutyczne budują bezpieczny dla dzieci kontekst spontanicznej autoekspresji podczas zabawy z rówieśnikami.

Zjawisko efektu komunikacyjnego polega na lepszym, naturalnym wyrażaniu przez dzieci świadomych i nieświadomych myśli i odczuć podczas zabawy niż w formie wypowiedzi słownej. Efekt nauczania przejawia się w większym zaangażowaniu dzieci w naukę i większej łatwości uczenia się, jeśli wiedza jest przekazywana w formie zabawy. Wspomaga uczenie się, dając im możliwość obserwacji różnych sposobów wyrażania emocji i zachowań. Efektem uzewnętrzniania emocji jest możliwość ponownego przeżycia emocji w bezpiecznym środowisku świata zabawy.

Grupowe interwencje psychospołeczne okazały się skuteczne w leczeniu dzieci i młodzieży z rodzin rozwiedzionych, cierpiących na zaburzenia lękowe, trudności społeczne, przejawiających skłonności samobójcze, impulsywność, izolację społeczną, nadużywających substancji psychoaktywnych, dopuszczających się nadużyć o charakterze seksualnym oraz mających trudności z nauką.

Zastosowanie zabawy grupowej pomaga wskazać ewentualne trudności z zachowaniem, pozwala dzieciom zauważyć, jaki wpływ ma ich zachowanie na inne dzieci i może pomagać w rozwiązaniu konfliktów między dziećmi bez interwencji osoby z zewnątrz. Zabawy grupowe wyposażają dzieci w umiejętności naturalnej interakcji z rówieśnikami i dorosłymi oraz uczenia się odpowiednich zachowań i umiejętności w kontekście, w którym są używane. Rozwijają także socjalizację dzieci przez kontakt z grupą, wzmacniają pewność siebie opartą na akceptacji grupy oraz zagospodarowują czas wolny. Leczenie dzieci w naturalnym kontekście zabawy grupowej zwiększa prawdopodobieństwo utrzymania efektów leczenia w czasie i ich generalizacji na inne dziedziny życia.

Zajęcia grupowe wykorzystujące zabawy adekwatne do etapu rozwojowego i interwencje wykorzystujące zabawę grupową, stwarzają dzieciom możliwości uczenia się nowych umiejętności w drodze uczestnictwa w ustrukturowanych aktywnościach w grupie rówieśniczej. Stawiają one przed dziećmi istotne wyzwania behawioralne i kognitywne, są też bogate w treści o wartości terapeutycznej.

Dzieci o specjalnych potrzebach mogą odnieść istotne korzyści z uczestnictwa w interwencjach wykorzystujących zabawę grupową, które są elastyczne, innowacyjne i wymagają szerokiego spektrum umiejętności społecznych. Jako uczestnicy grup mogą nawiązywać kontakt z innymi dziećmi, mającymi podobne trudności społeczne i behawioralne, co może u nich zmniejszyć poczucie izolacji lub lęku związanego z ich zachowaniami oraz uczyć się pozytywnych interakcji z rówieśnikami przez naśladowanie zachowań innych dzieci oraz dorosłych.

Po określeniu słabych i mocnych stron uczestników, można zaprojektować interwencję tak, aby pomagała im rozwijać nowe umiejętności, wzmacniać umiejętności istniejące i używać swoich silnych stron w celu kompensacji słabości. Dzieci najczęściej kierowane na takie zajęcia to dzieci cierpiące na zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), doświadczające trudności z uczeniem się, dzieci z zaburzeniami mowy, zaburzeniami przetwarzania sensorycznego oraz całościowymi zaburzeniami rozwoju, takimi jak zespół Aspergera i autyzm. Interwencje oparte na zabawie grupowej wspierają zdrowy rozwój i mogą być odpowiednio dopasowane do potrzeb konkretnych dzieci tak, aby uwzględniać i w miarę możliwości korygować objawy wspólne, co sprawi, że doświadczenie pracy w grupie przysporzy im jak najwięcej radości i będzie w możliwie największym stopniu efektywne.

Rekrutacja i wybór członków grupy są ważnymi elementami na etapie formowania grup wykorzystujących zabawę jako formę interwencji. Dla sukcesu grupy niezbędny jest odpowiedni balans między atutami uczestników grupy w obszarze społecznym, poznawczym i behawioralnym a wyzwaniami, z którymi muszą się oni zmierzyć. Jednocześnie dziecko, które jest w pewnym stopniu impulsywne, dużo mówi i przejawia entuzjazm, może służyć jako wzór dla dziecka zahamowanego i lękowego.

Ogólnie rzecz biorąc, rekomendowaną strategią jest włączanie do grupy dzieci, między którymi różnica wieku wynosi od roku do 2 lat. Niezwykle istotne jest, aby dorośli podczas wszystkich sesji treningowych okazywali dzieciom pozytywne uczucia, udzielali słownych pochwał oraz używali entuzjastycznego, energicznego głosu. Czynnikami o istotnym znaczeniu dla odniesienia sukcesu w interwencji opartej na zabawie prowadzonej w szkole lub grupie środowiskowej są: uwaga przywiązania do otoczenia fizycznego, organizacja otoczenia oraz materiały użyte w aranżacji otoczenia.

Uważa się, że najbardziej korzystne dla dzieci o specjalnych potrzebach są interwencje grupowe wysoce przewidywalne i ustrukturowane. Spójny i otwarty przegląd, modelowanie i wzmacnianie rutynowych oddziaływań terapeutycznych przez prowadzących najlepiej służą wzbudzaniu i utrzymywaniu u dzieci zaangażowania w pracę, zainteresowania nią i nabywania potrzebnych umiejętności. Grupa ustrukturowana nie oznacza sztywnego, nieelastycznego trybu pracy. Zawsze potrzebna jest pewna doza elastyczności, szczególnie w grupach, w których uczestniczą dzieci zarówno o specjalnych potrzebach, jak i rozwijające się prawidłowo. Rekomenduje się, aby dzieci poniżej 8. roku życia pracowały w grupach 3-6-osobowych, a dzieci powyżej 8. roku życia w grupach 6-8-osobowych.

Na początku każdej sesji prowadzący powinni entuzjastycznie przedstawić dzieciom plan pracy grupy, prezentując im strukturę przebiegu każdej sesji oraz ustalić cele przed rozpoczęciem pierwszej sesji i powiązać je z systemem nagród, który jest stosowany podczas wszystkich sesji.

Dzieci uczą się pozytywnych zachowań społecznych wtedy, gdy dorośli aktywnie nauczają, modelują, wzmacniają i wspierają dzieci podczas zabawy grupowej.

Czterema głównymi strategiami wspierającymi uczenie się przez dzieci umiejętności zabawy są: polecenia formalne, modelowanie zestawów umiejętności (sekwencja umiejętności potrzebnej do zabawy grupowej jest najpierw odgrywana przez dwóch dorosłych), odgrywanie ról (umiejętność ta odgrywana jest przez dorosłego i dziecko a potem przez dwoje dzieci, ze wsparciem i zachętą ze strony dorosłego) oraz informacje zwrotne na temat efektów (celem jest zmiana zachowania, która opiera się na nowej oraz posiadanej wcześniej przez dziecko wiedzy na temat zachowań społecznych).

Problemy społeczne i behawioralne, które w naturalny sposób pojawiają się w trakcie zabawy grupowej, mogą służyć jako okazja do nauki, nabywania samoświadomości oraz rozwoju umiejętności. Do najważniejszych strategii kształtowania zachowań grupy, które sprzyjają pozytywnemu uczeniu się i bezpiecznemu środowisku grupy należą: pozytywne wzmacnianie, korygujące informacje zwrotne, wskazówki werbalne i niewerbalne, skuteczne polecenia, wprowadzanie pozytywnego systemu motywacyjnego oraz metody uczenia samokontroli. Zarówno pozytywne wzmocnienia, jak i korygujące informacje zwrotne stanowią użyteczne narzędzia nauczania podczas interwencji grupowych.

Prowadzący grupę powinni dostarczać dzieciom pozytywnych wzmocnień za poprawne zachowanie częściej niż korygujących informacji zwrotnych (lub reprymendy) w odpowiedzi na zachowania nieodpowiednie. Strategia wydawania skutecznych poleceń to efektywna metoda zwiększania dostosowywania się dzieci do obowiązujących reguł i redukowania problematycznych zachowań  w grupach.

Wysoce efektywną metodą nagradzania i monitorowania pozytywnych zachowań dzieci podczas sesji grupowych jest odpowiedni system wzmocnień – pozytywny system motywacyjny (np. system żetonowy). System ten przynosi najlepsze efekty, jeśli jest prezentowany publicznie na tablicy, tak że wszystkie dzieci mogą go widzieć. Inne metody wzmacniania pozytywnych zachowań to albumy z naklejkami oraz nagrody – niespodzianki.

Umiejętności samokontroli mają kluczowe znaczenie w zabawie grupowej. Rekomendowanym sposobem treningu samokontroli podczas interakcji w zabawie grupowej jest użycie metody czasowego wycofania się. W czasie, kiedy dziecko siedzi z boku, nie powinno nic mówić i powinno być pozostawione samo. Technika przerwy powinna być wykorzystywana pozytywnie, prezentowana przez dorosłych jako pozytywna technika samokontroli. Dzieciom powinno się wyraźnie powiedzieć, że odejście na bok nie jest używane w celu ich ukarania, ale aby pomóc im odzyskać nad sobą kontrolę.   

Księga Zażaleń to metoda, której można używać podczas zabawy grupowej, aby zneutralizować negatywne emocje i zachowania oraz skierować zachowania dzieci, przejawiające wynikający z rówieśnikami dyskomfort na poziomie od niewielkiego do umiarkowanego, na zajęcia uspokajające je (np. pisanie, rysowanie). Technika ta pozwala dzieciom udokumentować to, co je denerwuje oraz narysować, jak się w związku z tym czują.

Badania dowodzą, że zaangażowanie opiekunów w terapię sprzyja wystąpieniu u dzieci całej gamy pozytywnych zjawisk związanych ze zdrowiem psychicznym w domu, w szkole i w społeczności. Oprócz zaangażowania opiekuna, czynnikiem stanowiącym podstawę rozwoju dziecka, przywiązania dziecka i opiekuna, nabywania umiejętności prospołecznych oraz przyszłych relacji interpersonalnych dziecka są również interakcje opiekuna z dzieckiem. Poziom dostępności, kompetencji oraz chęci roztaczania nad dzieckiem opieki i chronienia go przez opiekuna może wpływać na poczucie bezpieczeństwa dziecka, jego poczucie wartości i samoocenę, poziom przywiązania oraz jakość przyszłych relacji dziecka z dorosłym. Silne, pozytywne relacje i interakcje opiekuna z dzieckiem wspierają rozwój ambicji u dzieci. Opiekunowie mogą wspierać ambicje dziecka przez uczenie go konkretnych umiejętności i zachowań przez modelowanie, instruowanie i interpretację oraz zaangażowanie w rozmowy na ważne tematy.

Sekwencje umiejętności niezbędnych w zabawie grupowej to podejście mające nauczyć dzieci umiejętności społecznych przez modelowanie, informacje zwrotne oraz odgrywanie ról z dorosłymi i rówieśnikami. Nauka sekwencji umiejętności niezbędnych w zabawie grupowej przygotowuje dzieci do uczestnictwa w interwencjach opartych na zabawie grupowej. 

Do najważniejszych sekwencji umiejętności niezbędnych w zabawie grupowej zalicza się: 1. Komunikowanie się 2. Przyjazna rozmowa 3. Przedstawianie się 4. Przedstawianie innych 5. Włączanie się do rozmowy 6. Dołączanie do zabawy grupowej 7. Opowiadanie o sobie 8. Dzielenie się czymś z innymi 9. Dowiadywanie się czegoś o innych 10. Aktywne słuchanie 11. Mówienie komplementów 12. Przyjmowanie komplementów 13. Okazywanie szacunku innym 14. Szacunek dla osobistej przestrzeni innych 15. Nieprzeszkadzanie innym 16. Samokontrola 17. Rozpoznawanie uczuć i emocji 18. Wyrażanie uczuć i emocji, etc.

Natomiast interwencje wykorzystujące zabawę grupową podzielone zostały na osiem modułów tematycznych. Moduły te to: 1. Zawieranie i podtrzymywanie znajomości 2. Rozpoznawanie i odpowiednie wyrażanie emocji 3. Stosowanie się do poleceń i kontrola impulsów 4. Dzielenie się, dołączanie do grupy i współpraca w grupie 5. Radzenie sobie ze złością 6. Radzenie sobie z lękiem i stresem 7. Określanie odpowiedniej przestrzeni osobistej oraz 8. Efektywne planowanie i zarządzanie czasem.

Do napisania referatu wykorzystano publikację Lindy A. Reddy pt. „Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka”, do której należy sięgnąć w celu zapoznania się bliżej i wykorzystania sekwencji umiejętności niezbędnych w zabawie grupowej  i interwencji wykorzystujących zabawę grupową dzięki ustrukturowanemu instruktażowi.

Bibliografia:

Reddy, L. A., (2015) Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka. Warszawa

Autor: Ewa Żegarska – Czytelniczka Portalu