Spośród wszystkich naszych zmysłów dotyk jest tym, który rozwija się jako pierwszy, jest więc najbardziej pierwotnym i jednocześnie największym układem sensorycznym. Obejmuje receptory czuciowe znajdujące się w różnych częściach ciała – najwięcej jest ich na dłoniach i stopach, ale również twarzy czy języku.

Receptory cechują się wysokim stopniem specjalizacji – poszczególne ich rodzaje odbierają informacje o innym charakterze:

• ciałka dotykowe Meissnera umożliwiają nam odbieranie wrażeń dotknięcia i drżenia; są to receptory szybko adaptujące się, co oznacza, że szybko przyzwyczajamy się do bodźców przez nie odbieranych. Ta cecha receptorów ma niebagatelne znaczenie dla naszego funkcjonowania – dzięki niej możemy bez dyskomfortu nosić np. ubrania czy przenosić przedmioty;
• ciałka blaszkowate umieszczone w ścięgnach, torebkach stawowych i głębokich warstwach skóry dłoni, odbierają wrażenia nacisku i wibracji;
• ciałka Ruffiniego położone w głębszych warstwach skóry odpowiadają za odczucie rozciągania oraz uczucie ciepła – odbierają temperaturę wyższą niż temperatura ciała, wrażenie zimna zaś odbierają receptory o nazwie ciałka Krausego;
• nocyceptory to receptory bólu w postaci wolnych zakończeń nerwowych. Pełnią funkcję ostrzegającą nas przed zagrażającym nam bodźcem z zewnątrz, wywołując ból o różnym charakterze: kłujący, ostry, pulsujący lub informując o nieprawidłowej pracy organów wewnętrznych.

Dzięki tak licznym receptorom, nasza skóra każdego dnia odbiera tysiące wrażeń, pozwalających na zebranie kluczowych informacji o otaczających nas obiektach, takich jak: kształt, faktura, temperatura, twardość. Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się na dwa sposoby: za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe pozwala lokalizować miejsce dotyku bez udziału wzroku, odróżniać faktury materiału, powierzchnie i kształty. Czucie różnicujące to odbieranie wrażeń związanych z bólem, temperaturą i ciśnieniem. W ten sposób gromadzimy mnóstwo ważnych informacji, zwłaszcza w początkowym etapie naszego życia, gdy wzrok i słuch dopiero się doskonalą.

Dotyk pomaga nie tylko rozpoznawać, czego dotykamy i jakie są tego właściwości, ale również różnicować, gdzie i z jaką siłą my jesteśmy dotykani. Pełni więc dla nas bardzo ważną funkcję, nie tylko umożliwiając poznanie świata, ale również ostrzegając przed niebezpiecznymi lub nieoczekiwanymi wrażeniami, przez co wywiera wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe.

Dotyk jest nam również potrzebny do nawiązywania i pogłębiania relacji z drugą osobą. Deprywacja bodźców dotykowych, zwłaszcza w dzieciństwie, może zaburzać rozwój emocjonalny i poznawczy, a nawet zagrażać życiu i zdrowiu – więcej informacji na ten temat dostarczają eksperymenty cesarza Fryderyka II Hohenstaufa i psychologa Harry’ego Harlowa. 

Nie dotykając i nie będąc dotykanymi, czy to w dzieciństwie, czy w życiu dorosłym, tracimy kontakt ze swoim ciałem, naruszamy integralność własnej osoby i dobrostan psychofizyczny. Dlatego stymulacja zmysłu dotyku, poprzez dostarczanie zróżnicowanych wrażeń sensorycznych oraz informacji o swoim ciele, ma tak duże znaczenie dla wszechstronnego rozwoju człowieka.

Przykłady zabaw i aktywności rozwijających zmysł dotyku:

• masaż dłoni, ramion, pleców, całego ciała z wykorzystaniem różnych sprzętów: olejków, kremów do masażu, pianki do golenia, gąbki
• ćwiczenia z wykorzystaniem elementów M. Ch. Knillów angażujące różne formy ruchu i dotyku – głaskanie, opukiwanie, pocieranie
• chodniczek fakturowy – przechodzenie bosymi stopami po różnych fakturach, np. podkładce korkowej, kocu, arkuszu papieru, folii bąbelkowej
• chodzenie boso po różnym podłożu – piasku, trawie, dywanie, panelach, płytkach
• sortowanie przedmiotów ze względu na ich fakturę – drewniane, gumowe, pluszowe, papierowe, miękkie, twarde lub temperaturę – chłodne, ciepłe, neutralne
• memory dotykowe – wyszukiwanie dwóch kawałków takich samych faktur bez użycia wzroku
• tajemnicze pudełko – rozpoznawanie przedmiotów bez użycia wzroku
• szukanie drobnych przedmiotów w pudle wypełnionym sypkim materiałem, np. ziarnami fasoli, ryżu; zabawy z materiałem sensorycznym – przesypywanie, przelewanie, układanie mozaiki, kolaży np. z ziaren, kamyków
• kreślenie wzorów na tacy wysypanej bułką tartą, kaszą manną
• rozpoznawanie liter, wzorów kreślonych na plecach, na wierzchu dłoni
• robienie kul z różnego rodzaju papieru, folii (można wykorzystać zużyte opakowania) i rzucanie nimi do celu
• stemplowanie z wykorzystaniem gąbek, pieczątek, warzyw, papierowych kul
• malowanie dłońmi, palcami, własnoręczne przygotowywanie farb i mas sensorycznych.

Bibliografia:

• B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego, wyd. Harmonia, Gdańsk 2011
• L. Eliot, Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia, wyd. Media Rodzina, Poznań 2003
• M. Barańska, Sensorycznie wszystko gra! Piosenki z zabawami rozwijającymi integrację sensoryczną, wyd. Harmonia, Gdańsk 2019
• https://dziecisawazne.pl/umarlibysmy-bez-kontaktu-fizycznego-dlaczego-wazny/, dostęp z dnia 15.11.2020 r.

Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli