Słownik języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego podaje cztery znaczenia terminu mowa:
Leon Kaczmarek (uznawany za ojca polskiej logopedii) definiuje mowę z dwóch punktów widzenia:
Stanisław Grabias natomiast uznaje, że mowa to „zespół czynników, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego” (Grabias, 2003).
Leon Kaczmarek rozumie język dwojako:
Według Tadeusza Milewskiego język to system znaków służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności. Jest to system dwuklasowy, składający się z symboli (fonemów, morfemów i leksemów) oraz układu zasad, na podstawie których budowane są wypowiedzi słowne (Milewski, 2006).
Według Stanisława Grabiasa dotyczy zarówno rozumienia, jak i mówienia. Stanowi ona wypadkową dwóch umiejętności: językowej sprawności systemowej oraz sprawności komunikacyjnej, na którą składają się: językowa sprawność społeczna, sytuacyjna i pragmatyczna.
Językowa sprawność systemowa rozumiana jest jako możliwości nadawcy, stopień opanowania przez niego systemu językowego na wszystkich trzech poziomach (fonologicznym, morfologicznym i składniowym). Sprawność ta warunkuje budowanie sensownych i gramatycznie poprawnych zdań.
Sprawność komunikacyjna jest to umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach życia społecznego. Termin ten obejmuje swoim zakresem:
a) językową sprawność społeczną, czyli umiejętność doboru środków językowych odpowiednich do umysłowych możliwości odbiorcy,
b) językową sprawność sytuacyjną, czyli umiejętność posługiwania się językiem w wytworzonych przez społeczeństwo sytuacjach interakcyjnych,
c) językową sprawność pragmatyczną, czyli umiejętność osiągania celu wypowiedzi.
Sprawność językowa to zdolność posługiwania się językiem w sposób odpowiedni do sytuacji i celu, pozwalający nadawcy na przekazanie zamierzonego komunikatu w sposób zrozumiały. Sprawność językową osiąga się poprzez dobór właściwych środków językowych. Dobór ten powinien uwzględniać takie czynniki, jak:
Normalnie rozwijające się dziecko ma już w wieku 6-7 lat opanowaną sprawność językową. Jeżeli w trakcie rozwoju zostanie zakłócona związana z mową jakakolwiek czynność psychofizyczna, wówczas sprawność językowa może się w ogóle nie wykształcić lub być obniżona jak w przypadku upośledzenia umysłowego (Grabias, 2003).
Wczesny kontakt z językiem jest niezbędny do przyswojenie sobie języka w ogóle. Dzieci, które zostały pozbawione doświadczeń językowych, mogą już nie być w stanie nauczyć się komunikowania za jago pomocą. Język podobnie, jak inne czynności mózgu również posiada okres krytyczny dla swojego rozwoju. Dziecko musi stykać się z mową, bo w przeciwnym razie nie wytworzą się specjalne połączenia nerwowe potrzebne do jej przyswajania. Rozwój mowy jest, więc wynikiem dojrzewania mózgu oraz kształtujących się w odmiennym tempie ośrodków Wernickego i Broki (zob. Język… 2011; Grabias, 2003).
W mojej pracy skupiam się na obecnym stanie mowy osoby niepełnosprawnej intelektualnie, gdyż chłopak objęty diagnozą i badaniem jest po ukończeniu okresu krytycznego w rozwoju mowy.
Władysława Pilecka pisze, że niepełnosprawność intelektualna wiąże się z niedorozwojem wyspecjalizowanych struktur mózgowych odpowiedzialnych za przebieg złożonych procesów psychicznych. Zaburzenie to charakteryzuje nieprawidłowy przebieg takich procesów intelektualnych, jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie, zapamiętywanie, logiczne myślenie. W efekcie tych zakłóceń dochodzi do zaburzeń wszelkich form zachowań werbalnych, które zależą od poziomu tych zdolności (Pilecka, 2001).
Na podstawie ilorazu inteligencji niepełnosprawność intelektualną dzieli się na:
Urszula Jęczeń w artykule Standardy postępowania logopedycznego w przypadku oligofazji („Logopedia” 2008, t. 37) pisze, że oligofazja to zaburzenie mowy występujące u dzieci i osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie. Ich możliwości porozumiewania się kształtują się na tle globalnego opóźnienia rozwoju psychofizycznego.
Janusz Kostrzewski wykazał, że niepełnosprawni intelektualnie w stopniu znacznym i umiarkowanym zaczęli gaworzyć między 7 miesiącem a 6 rokiem życia, a pierwsze słowa pojawiły się u nich między 2 a 10 rokiem życia (Kostrzewski, 1966).
Jak pisze Elżbieta Maria Minczakiewicz, u osób niepełnosprawnych intelektualnie zaburzenia mowy występują znacznie częściej niż u dzieci z normalnym rozwojem umysłowym. W przypadku uszkodzeń struktur korowych mózgu mówimy o alalii, afazji; w przypadku uszkodzeń układu pozapiramidowego – anartrii, dysartrii; nieprawidłowej budowie anatomicznej – dysglosji; przy zaburzeniach emocjonalnych- mutyzmie, bradylalii, tachylalii i innych o trudnej do ustalenia etiologii (jąkaniu, giełkocie)(Minczakiewicz, 1986).
Chłopak w chwili badania ma 22 lata, uczy się w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym, w szkole przysposabiającej do pracy. Ma zdiagnozowaną niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym, był także leczony w kierunku padaczki. Obecnie nie uskarża się na żadne dolegliwości. Do szkoły przychodzi samodzielnie – mieszka niedaleko Ośrodka.
Badany wychowuje się w rodzinie niepełnej. Ma dwoje rodzeństwa. Na co dzień chłopcem opiekuje się babcia, u której mieszka w dni nauki szkolnej. Weekendy spędza w domu rodzinnym. Matka nie pracuje. Rodzina utrzymuje się z funduszu alimentacyjnego, zasiłków, pomocy z MOPR-u, Caritasu.
Chłopak chętnie uczęszcza do szkoły, ma koleżanki i kolegów, z którymi chętnie rozmawia i przebywa w szkole. Potrafi współpracować w grupie. Koncentruje się na wykonywanej pracy. Potrafi pracować samodzielnie, ale potrzebuje przy tym wsparcia i pomocy nauczyciela. Zwykle doprowadza prace do końca. Potrzebuje motywacji i mobilizacji do pracy. Nie wykazuje większych trudności wychowawczych.
Chłopak wie, jak się nazywa, zna swój adres zamieszkania, datę urodzenia, potrafi wskazać zastosowanie przedmiotów codziennego użytku. Ma jednak trudności w opanowaniu umiejętności myślenia logicznego oraz krytycznego. Ze względu na niedoskonałości pamięci, uwagi oraz stopień opanowania umiejętności szkolnych (zna wszystkie litery, potrafi je zapisać ze słuchu, proste wyrazy pisze także ze słuchu, ale popełnia przy tym błędy; potrafi dodawać i częściowo odejmować w zakresie 20 na konkretach) wykazuje duże braki w wiadomościach ogólnych.
Diagnoza logopedyczna wiąże się nie tylko z oceną możliwości komunikacyjnych dziecka, ale również oceną umiejętności niezbędnych do porozumiewania się.
W trakcie badania logopedycznego:
– na poziomie pojedynczych słów (ocena umiejętności rozpoznawania nazw przedmiotów: sprzętów, naczyń, narzędzi, ubiorów, a także czynności i zjawisk otaczającego świata),
– na poziomie prostych połączeń słownych i zdań złożonych (bada się rozumienie poprzez zapamiętywanie i wykonywanie ustnych poleceń słownych, próśb i pytań (Jastrzębowska, Pelc-Pękala, 2003).
W przypadku głębszej niepełnosprawności intelektualnej badania te ukierunkowane są przede wszystkim na ocenę stopnia opanowania umiejętności składających się na kompetencję komunikacyjną, czyli umiejętności:
Badając mowę w aspekcie gramatycznym ocenia się, na ile nieumiejętność stosowania reguł gramatycznych zakłóca proces porozumiewania się z innymi.
Natomiast przy badaniu mowy w aspekcie leksykalnym należy sprawdzić, czy pacjent opanował podstawowy zasób słownictwa, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania społecznego
(Jastrzębowska, Pelc-Pękala, 2003).
Brak gotowego narzędzia badawczego do badania sprawności językowej osoby dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu umiarkowanym zmusił mnie do stworzenia kwestionariusza autorskiego. Opracowałam go na podstawie:
Kwestionariusz podzielony został na trzy główne części:
Zadanie zawierało cztery ćwiczenia:
Zadanie zawierało cztery ćwiczenia:
Zadanie zawierało cztery ćwiczenia: uzupełnianie zdań właściwą odmianą rzeczowników, przymiotników, czasowników i liczebników.
Zadanie zawierało dwa ćwiczenia:
Zadanie zawierało dwa ćwiczenia:
Zadanie zawierało trzy ćwiczenia:
Zadanie zawierało trzy ćwiczenia:
W arkuszu za wykonanie ćwiczenia przyjęta była następująca punktacja:
Każdy poziom oceniany był osobno.
Na poziomie leksykalnym można było uzyskać maksymalnie 36 punktów, na poziomie gramatyki języka 46 punktów. W skład gramatyki wchodził poziom fonetyczny z maksymalną ilością punktów 8, poziom morfologiczny z podziałem na fleksję (maksymalna ilość punktów 16) i słowotwórstwo (maksymalna ilość punktów 10) oraz poziom składniowy z maksymalną ilością 12 punktów.
Ocena poziomów Osiągnięcia ucznia
Poziom leksykalny: Poziom leksykalny:
0-11 pkt. – słabe opanowanie –
12-23 pkt. – poprawne opanowanie –
24-36 pkt. – dobre opanowanie – 31 pkt.
Poziom fonetyczny: Poziom fonetyczny:
0-2 pkt. – słabe opanowanie –
3-5 pkt. – poprawne opanowanie – 5 pkt.
6-8 pkt. – dobre opanowanie –
Poziom morfologiczny Poziom morfologiczny:
Fleksja: Fleksja:
0-5 pkt. – słabe opanowanie –
6-11 pkt. – poprawne opanowanie –
12-16 pkt. – dobre opanowanie – 12 pkt.
Słowotwórstwo: Słowotwórstwo:
0-3 pkt. – słabe opanowanie –
4-7 pkt. – poprawne opanowanie – 4pkt.
8-10 pkt. – dobre opanowanie –
Poziom składniowy Poziom składniowy
0-3 pkt. – słabe opanowanie –
4-8 pkt. – poprawne opanowanie – 8pkt.
9-12 pkt. – dobre opanowanie –
Ocena ogólna Osiągnięcia ucznia
Rozumienie mowy: Rozumienie mowy:
0-7 pkt. – słabo opanowane –
8-13 pkt. – poprawnie opanowane –
14-20 pkt. – dobrze opanowane – 16 pkt.
Sprawność komunikacyjna: Sprawność komunikacyjna:
0-3 pkt. – słabo opanowana –
4-8 pkt. – poprawnie opanowana –
9-12 pkt. – dobrze opanowana – 12 pkt.
Punktacja zbiorcza i ocena ogólna kwestionariusza
Maksymalna ilość możliwych zdobytych punktów wynosiła 114.
0-34 pkt. – to słabo rozwinięta sprawność językowa,
35-75 pkt. – to poprawnie rozwinięta sprawność językowa,
76-114 pkt. – to dobrze rozwinięta sprawność językowa.
Uczeń wszystkich punktów zdobył 83, jego sprawność komunikacyjna jest więc dobrze rozwinięta, pozwalająca na właściwe komunikowanie się z otoczeniem. Poprawnie opanował reguły gramatyczne. Rozumienie mowy, sprawność komunikacyjna oraz zasób słownictwa zostały opanowane – rozwinięte na dobrym poziomie.
Ćwiczenie sprawności językowej w celu niedopuszczenia do regresu w tej sferze rozwoju.
Terapia w przypadku badanego 22-latka nastawiona jest na szeroko rozumianą stymulację, którą można osiągnąć poprzez powtarzalność stosowanych ćwiczeń.
Autor: Anna Tamborska
Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli
Temat: Rozwijanie sprawności ruchowej, umiejętności obserwacji i wykorzystywania informacji w działaniu - zajęcia w ogrodzie.…
1. Rola diagnozy w projektowaniu działań rewalidacyjnych, wychowawczych i kompensacyjnych Diagnoza w pedagogice specjalnej obejmuje…
,,Solidarność musi iść przed walką (…) co to znaczy solidarność? Solidarność to znaczy sposób bytowania…
Przez lata pracy jako nauczyciel i pedagog specjalny nigdy nie przypuszczałam, że będę miała okazję…
Często o wyborze ścieżki kariery decydują umiejętności rozwijane od najwcześniejszych lat. Rolą rodzica jest wytropienie…
Podstawa programowa dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym ma za zadanie…