Co to są zaburzenia hiperkinetyczne?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi w literaturze z zakresu medycyny, psychologii i pedagogiki określany bywa także jako zaburzenia hiperkinetyczne lub oznaczany skrótem „ADHD”.

Obecnie jest to jedna z najczęściej diagnozowanych nieprawidłowości wieku rozwojowego. Statystycznie rozpoznanie takie otrzymuje około 5–7% dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Syndrom ten występuje na całym świecie, niezależnie od kręgu kulturowego, czy poziomu rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa.

Naucz się żyć z ADHD

Najogólniej mówiąc, termin zaburzenia hiperkinetyczne oznacza zespół neurorozwojowych zakłóceń w funkcjonowaniu psychicznym, wyrażających się nadmierną pobudliwością. Obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania dziecka: ruchową, poznawczą oraz emocjonalną. Dla omawianego syndromu charakterystyczna jest następująca triada objawów: nadruchliwość, deficyt uwagi, impulsywność.

Jakie są objawy ADHD?

W zakresie sfery motorycznej podstawowym symptomem zaburzeń hiperkinetycznych jest nadruchliwość rozumiana jako nadmierna, niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa niewspółmierna do wieku i poziomu rozwoju umysłowego dziecka.  Bardzo często u dzieci z omawianym syndromem występuje też wzmożony uogólniony niepokój ruchowy.

W sferze poznawczej zaburzania hiperkinetyczne manifestują się przede wszystkim deficytem uwagi, czyli osłabioną zdolnością do koncentrowania się na wykonywanym zadaniu, zarówno w aspekcie skierowania uwagi, jak i jej utrzymania. Objawami tego typu kłopotów mogą być: łatwe uleganie rozproszeniu, skupianie się na przypadkowych bodźcach (najnowszych lub najsilniejszych) oraz pochopność i pobieżność myślenia.

W aspekcie sfery emocjonalnej zaburzenia hiperkinetyczne objawiają się głównie poprzez nadmierną impulsywność. Wynika ona z zachwiania równowagi procesów nerwowych w taki sposób, że mechanizm pobudzenia uzyskuje przewagę nad hamowaniem. Wskutek tego dziecko staje się nadwrażliwe, co przejawia się u niego w gwałtownym powstawaniu stanów i reakcji emocjonalnych o niezwykle dużej sile, często niewspółmiernej do wywołującego je bodźca, przy jednoczesnym braku zdolności do powstrzymania, opanowania tychże reakcji. W efekcie dzieci cierpiące na zaburzenia hiperkinetyczne uzewnętrzniają swoje emocje szybciej i z większą intensywnością, aniżeli jest to społecznie akceptowane (bardzo łatwo wpadają w złość, bywają agresywne, miewają wahania nastroju, są wybuchowe).

Nadmierna impulsywność to również działanie bez zastanowienia się i właściwej oceny sytuacji. Dziecko z tym deficytem nie przewiduje konsekwencji swojego działania i słabiej od zdrowych rówieśników uczy się funkcjonowania społecznego w oparciu o własne wcześniejsze doświadczenia.

W literaturze przedmiotu dostrzega się także pozytywne aspekty funkcjonowania osób z zaburzeniami hiperkinetycznymi. Wielu autorów podkreśla, że z syndromem tym wiążą się następujące cechy dodatnie:

• dynamika, duża dawka energii do działania;
• szybkie tempo pracy;
• wysoki współczynnik inteligencji;
• niekonwencjonalny sposób myślenia i rozwiązywania problemów;
• spontaniczność, plastyczność w działaniu;
• otwarcie na nowości, kreatywność.

Wszystko o ADHD

W praktyce nie zdarza się, by dwie osoby z zaburzeniami hiperkinetycznymi miały identyczne objawy. Również u jednego człowieka nie stwierdza się stałości w zakresie obserwowanych symptomów. Mogą się one pojawiać falami lub występować w różnym natężeniu. W rezultacie każdy człowiek dotknięty omawianym syndromem funkcjonuje inaczej, w zależności od pory roku, pogody, nastroju, okoliczności.

Specjaliści zajmujący się zaburzeniami hiperkinetycznymi podkreślają zgodnie, że objawy tego syndromu są różne na poszczególnych etapach dojrzałości ośrodkowego układu nerwowego. W wieku przedszkolnym bardziej nasilona jest nadmierna aktywność ruchowa, natomiast z chwilą podjęcia przez dziecko nauki szkolnej najbardziej widoczne stają się jego trudności z koncentracją uwagi.

Według obecnego stanu wiedzy medycznej i psychologicznej, zaburzenia hiperkinetyczne są nieuleczalne, co oznacza, że będą towarzyszyły dotkniętej nimi osobie przez całe życie. Badacze zajmujący się tym zagadnieniem podkreślają, że większość osób cierpiących na ADHD nigdy nie wyrasta z pewnych objawów. Badania wskazują, że około 60% dzieci cierpiących na zaburzenia hiperkinetyczne będzie ujawniać wiele skutków tego syndromu w ciągu całego dorosłego życia.

 Kiedy rozpoznaje się zaburzenia hiperkinetyczne?

Podstawą rozpoznania zaburzeń hiperkinetycznych jest stwierdzenie, że dane zachowanie dziecka nie odpowiada jego wiekowi i poziomowi rozwoju intelektualnego, występuje znacznie częściej niż u rówieśników oraz w istotny sposób zaburza i utrudnia mu codzienne funkcjonowanie społeczne.

Ponadto objawy osiowe zaburzenia powinny pojawić się u dziecka bardzo wcześnie, bo już w okolicach drugiego roku życia, oraz występować w co najmniej dwóch różnych sytuacjach: np. w domu i przedszkolu lub szkole.

Oswoić ADHD

Diagnoza zaburzeń hiperkinetycznych jest możliwa tylko u tych dzieci, u których nie rozpoznano wcześniej całościowych zaburzeń rozwojowych, epizodu maniakalnego, depresji ani zaburzeń lękowych.

Konieczne jest również wykluczenie u dziecka innych schorzeń somatycznych, których obraz kliniczny może przypominać ADHD (np. nieprawidłowości w pracy tarczycy, alergia, zatrucie metalami ciężkimi).

Statystycznie zaburzenia hiperkinetyczne diagnozowane są zdecydowanie częściej u chłopców aniżeli u dziewczynek. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że stosunek liczby chłopców dotkniętych tym syndromem do liczby cierpiących na niego dziewcząt wynosi około 4:1.

Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej

Wśród specjalistów zajmujących się zaburzeniami hiperkinetycznymi powszechne jest przekonanie, że jest to stan chorobowy wynikający z nieprawidłowej pracy mózgu. Przegląd badań dotyczących etiologii omawianego syndromu nie wskazuje jednego tylko czynnika, który byłby za to odpowiedzialny.

Część badaczy stoi na stanowisku, że pewnego rodzaju anomalie genetyczne mogą wywoływać nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego. W takich przypadkach mózg dziecka, chociaż nie jest uszkodzony, rozwija się według patologicznego wzorca.

Zdaniem innych autorów, czynniki genetyczne mogą mieć znaczenie jako podłoże podatności i predyspozycji do wystąpienia omawianego zaburzenia.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje także pogląd, że zaburzenia hiperkinetyczne mają komponentę genetyczną. Może świadczyć o tym fakt, iż ADHD zdecydowanie częściej pojawia się w tych rodzinach, w których wcześniej występowały zaburzenia hiperkinetyczne.

Inna koncepcja łączy objawy zaburzeń hiperkinetycznych z organicznymi mikrouszkodzeniami w zakresie struktury i funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Jej zwolennicy twierdzą, że uszkodzenia te mogą wynikać z różnych patologicznych procesów, które działają na komórkę rozrodczą lub organizm dziecka w życiu płodowym, podczas porodu lub bezpośrednio po narodzeniu.

Czynnikami uszkadzającymi płód mogą być choroby zakaźne, zatrucia ciążowe spowodowane lekami lub używkami oraz urazy mechaniczne.

Do czynników uszkadzających układ nerwowy w okresie okołoporodowym zalicza się przede wszystkim wcześniactwo, niedotlenienie, urazy mechaniczne, niewłaściwie przebiegającą akcję porodową.

Natomiast w ciągu pierwszych lat życia dziecka czynnikami uszkadzającymi ośrodkowy układ nerwowy mogą być urazy mechaniczne czaszki, poważne schorzenia mózgu i opon mózgowych, ciężko przebiegające choroby zakaźne.

Jest też grupa specjalistów, którzy upatrują przyczyn zaburzeń hiperkinetycznych w środowisku. Stoją oni na stanowisku, że w powstawaniu omawianego syndromu poważną rolę odgrywa niestabilny klimat panujący w domu rodzinnym oraz brak spójności i konsekwencji ze strony opiekunów w aspekcie stosowanych metod wychowawczych.

Natomiast w środowisku pozarodzinnym (przedszkolu, szkole) źródłem zaburzeń hiperkinetycznych mogą być, zdaniem tych autorów, niewłaściwe relacje z nauczycielami (stawianie przez nich nadmiernych wymagań) lub rówieśnikami (odrzucenie, rywalizacja).

Osoby cierpiące na zaburzenia hiperkinetyczne powinny zostać objęte terapią. Wszyscy specjaliści zajmujący się omawianym syndromem podkreślają zgodnie, że im szybciej zaburzenie to zostanie zdiagnozowane i im wcześniej podda się dziecko nim dotknięte odpowiednim oddziaływaniom korekcyjnym, tym większe ma ono szanse na poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że wczesne rozpoznanie i adekwatne do niego interwencje terapeutyczne mogą w znacznym stopniu zapobiec długoterminowym wtórnym następstwom zaburzeń hiperkinetycznych.

Elżbieta Wika

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli