Zespół nadpobudliwości psychoruchowej – definicje i istota zjawiska

ADHD (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder) to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Jest określeniem diagnostycznym, stosowanym wobec dzieci i dorosłych, mających poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania w ważnych aspektach życia codziennego, takich jak stosunki rodzinne i osobiste, w szkole lub w pracy[1].

Pierwsze próby zdefiniowania tego zaburzenia podjął na początku XX wieku George Frederic Still, który na podstawie własnej praktyki lekarskiej, opisał dzieci trudno poddające się kontroli, niesforne i samowolne. Stwierdził on, że ten stan chorobowy powodują urazy w okresie płodowym i okołoporodowym[2].      

Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zespół nadpobudliwości ruchowej, jako grupę zaburzeń charakteryzujących się wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia), brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej, bez ukończenia żadnej z nich oraz – słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnością[3].

To zaburzenie neurorozwojowe o zróżnicowanej etiologii, chociaż dokładna przyczyna nadal pozostaje nieznana. Występuje dużo częściej u chłopców niż u dziewczynek. W samej Polsce na to zaburzenie cierpi ok. 150 tysięcy dzieci[4].

Według słów Artura Kołakowskiego: „u osób z nadpobudliwością słabiej działa tzw. mechanizm hamowania bodźców, co prowadzi do trudności w koncentracji, nadmiernej ruchliwości i impulsywności”[5].

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi – ADHD stanowi najpowszechniejsze określenie psychologicznych problemów okresu dzieciństwa. Dziecko nadpobudliwe nie ma niczego za dużo, wręcz odwrotnie ma zbyt małą zdolność do wewnętrznej kontroli oraz hamowania. Wyróżniamy trzy grupy objawów, które są charakterystyczne  dla nadpobudliwości:

• nasilone zaburzenia uwagi, czyli niemożność skoncentrowania się,
• nadmierna impulsywność,
• nadmierna ruchliwość[6].

O tym czy mówimy o nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespole hiperkinetycznym, decyduje funkcjonowanie dziecka, a więc to, czy objawy są tak nasilone, że znacznie utrudniają mu życie, stając się źródłem nieustających problemów zarówno w domu, jak i przedszkolu[7].           

Nadpobudliwość psychoruchową definiuje się również jako zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesu pobudzenia nad procesem hamowania[8]. Rozumiana w sposób medyczny jest zaburzeniem rozwojowym mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego traktowania[9].

To chroniczny i uporczywy stan charakteryzujący się nieprawidłowym na danym etapie rozwoju poziomem nieuwagi, impulsywności i/lub nadpobudliwości.

 Zespół ten został ujęty w międzynarodowych klasyfikacjach chorób: 

1. – jako ADHD (ang. Attention Deficit Hiperactivity Disorder) – wg klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) – często używa się po prostu terminu: zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
2. – jako zespół hiperkinetyczny (ang. Hiperkinetic Disorder) – wg Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10)[10].

Jak już wspomniałam wcześniej, z nadpobudliwością psychoruchową mamy do czynienia wówczas, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzenia nad procesami hamowania. Utrata zdolności hamowania swoich zachowań i samokontroli może prowadzić do zakłóceń pracy w mózgu, w tym do:

• niezdolności do refleksji nad zdarzeniami,
• niezdolności do przewidywania,
• niezdolności do przestrzegania ustalonych zasad w grupie przedszkolnej,
• braku zdolności ukrywania emocji, czyli dużej impulsywności[11].

W celu postawienia diagnozy ADHD symptomy powinny ujawnić się przed 7. rokiem życia dziecka. Objawy powinny utrzymywać się co najmniej przez sześć miesięcy oraz znacząco utrudniać funkcjonowanie dziecka przynajmniej w dwóch lub więcej sytuacjach, np. w domu, przedszkolu, podczas zabaw z innymi dziećmi. Objawów nie należy też tłumaczyć innymi zaburzeniami rozwojowymi lub psychicznymi[12].

Przyczyny i objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka

Obecnie przyjmuję się, iż na powstawanie objawów nadpobudliwości psychoruchowej mają wpływ zarówno czynniki środowiskowe, jak i biologiczne[13].

Do przyczyn wywołujących ADHD należą[14]:

• czynniki genetyczne (badania wskazują na udział około 20 genów w patogenezie zespołu),
• uwarunkowania psychospołeczne, np. zaburzone funkcjonowanie rodziny,
• choroby lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia rodziców,
• brak konsekwencji w procesie wychowawczym,
• deficyty neuropsychologiczne,
• czynniki okołoporodowe: urazy, zamartwica, nieprawidłowy przebieg ciąży, nikotynizm, alkoholizm, narkomania w okresie ciąży,
• infekcje wirusowe w czasie ciąży,
• alergia i nietolerancja pokarmowa,
• poważne zatrucia, np. ołowiem.       

Uważa się jednak, że największe znaczenie ma uwarunkowanie genetyczne związane z budową ośrodkowego układu nerwowego. Ok. 30-50% krewnych dzieci z tym schorzeniem (rodzice), miało w dzieciństwie podobne rozpoznanie, a 71% miało podobny zespół objawów[15].

Najczęściej jednak  za przyczynę ADHD uważa się uszkodzenie mózgu na skutek działania patologicznych czynników, a raczej zaburzenia dojrzewania struktur układu nerwowego, spowodowane zmianami w obrębie materiału genetycznego, którego ekspresja powoduje zmiany na poziomie biochemicznym i strukturalnym, a w konsekwencji zaburzenia specyficznych procesów poznawczych i kontroli zachowania[16].

Uważa się, że obszar odpowiedzialny za skupienie uwagi, zachowanie i impulsywność jest mniej aktywny niż u osób niecierpiących na to zaburzenie[17]. W badaniach naukowych, których wyniki przedstawiono w połowie lat 90. stwierdzono, że u osób z ADHD istnieje zaburzona równowaga między dwoma podstawowymi przekaźnikami – noradrenaliną i dopaminą. Zaburzenia systemu dopaminy są najważniejszą cechą osób z hiperaktywnością. Jej właściwy poziom odpowiada za stan gotowości do odbioru i przetwarzania danej informacji, a także za ciągłą gotowość naszego umysłu do koncentrowania się na jednym bodźcu. Właściwy poziom dopaminy pozwala nam odrzucić nieistotne informacje i utrzymać uwagę na jednym, wykonywanym zadaniu. Noradrenalina pozwala zaś na szybkie rozpoznawanie bodźca, który może być zagrożeniem i mobilizuje organizm do działania. Naukowcy sądzą, iż niedobór tej substancji sprawia, że organizm pozostaje w stanie ciągłego pobudzenia[18].

Bardzo prawdopodobne jest twierdzenie, że czynnikiem sprawczym ADHD jest odziedziczona dyspozycja. Przeprowadzone badania ujawniły, że jeśli u kogoś z bliższych lub dalszych krewnych stwierdzano lub stwierdza się występowanie zespołu nadpobudliwości, to ryzyko ponownego wystąpienia ADHD i kolejnego jej członka jest 5-7 razy większe niż u dzieci z rodzin, w których ten problem nie istnieje. Ryzyko wystąpienia zespołu nadpobudliwości u dziecka wzrasta nawet do 50%, gdy jedno z rodziców miało lub ma zespół hiperkinetyczny. Nie oznacza to jednak wcale, że jeżeli sami cierpimy z powodu ADHD, to nasze dzieci również będą miały ten sam problem. Jest to bardziej prawdopodobne, ale nie pewne. Badania z zakresu dekoncentracji uwagi przeprowadzone na bliźniętach jedno i dwujajowych dowiodły, że jeśli zaburzeniami uwagi obciążone jest jedno z bliźniąt, to istnieje prawdopodobieństwo, że drugie z nich chociażby było wychowywane w innych warunkach, ujawni objawy dokładnie tego samego zespołu prawie w stu procentach. Inne badania przeprowadzone również na bliźniętach wskazują na większą częstotliwość występowania nadpobudliwości u bliźniąt jednojajowych niż u dwujajowych. Naukowcy zakładają, że za pojawienie się zaburzenia odpowiada nie jeden, ale zespół genów[19].

Kryteria diagnostyczne zespołu nadpobudliwości psychoruchowej podzielone są na trzy grupy objawów:

• zaburzenia koncentracji uwagi,
• nadruchliwość,
• impulsywność[20].

Zaburzenia koncentracji uwagi – rozumiana jest jako słaba zdolność
do skoncentrowania się na wykonywanym aktualnie zadaniu. Obejmuje zarówno skierowanie uwagi, jak również jej utrzymanie[21].

U dzieci mogą występować wówczas następujące zachowania:

• bardzo szybkie rozpraszanie się – nie potrafi się skupić na jednym wybranym bodźcu,
• trudność z utrzymaniem ciągłej uwagi podczas wykonywania jednego zadania,
• zapominanie poleceń,
• trudność z zastosowaniem się do podanej instrukcji,
• zapominanie o potrzebnych rzeczach niezbędnych do wykonania zadania,
• gubienie i zapominanie rzeczy,
• nieumiejętność organizowania sobie miejsca pracy i zabawy,
• szybkie przerywanie rozpoczętej pracy i jej późniejszym dokończeniem,
• przechodzenie do wykonywania kolejnej czynności nie kończąc poprzedniej[22].

Konsekwencje zaburzeń koncentracji uwagi:

• bardzo długie zabieranie się do zadań związanych z wysiłkiem umysłowym,
• niemożność skupienia się w czasie pracy,
• bardzo łatwe rozpraszanie się,
• trudności z zapamiętaniem przyswajanego materiału,
• „gapowatość”
• niesłuchanie poleceń lub brak reakcji na nie[23].

Nadmierna impulsywność – to brak umiejętności do zahamowania reakcji[24]. W rezultacie prowadzi to do następujących zachowań:

• działanie pod wpływem impulsu,
• wyrywanie się do odpowiedzi zanim zostanie zadane pytanie,
• przerywanie innym, wtrącanie się do rozmowy,
• nadmierna gadatliwość,
• trudność dziecka z czekaniem na swoją kolej,
• nieumiejętność planowania działań,
• częsta zmiana zajęć[25].

 Impulsywność może powodować:

• brak przewidywania konsekwencji własnych działań,
• rozpoczynanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji,
• niewysłuchiwanie poleceń do końca,
• kłopoty z wykonaniem złożonych prac,
• trudności z uczeniem się na podstawie wcześniejszych doświadczeń oraz ogólnych zasad,
• kłopoty z czekaniem na swoją kolej[26].

Nadruchliwość – to przesadna, niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa w porównaniu do innych dzieci w jednej grupie wiekowej[27]. Przejawami nadruchliwości są:

• częsta potrzeba ruchu,
• dziecko ma nerwowe ruchy rąk, stóp, nie jest w stanie usiedzieć na miejscu,
• wstawanie z miejsca w czasie zajęć lub w innych sytuacjach,
• manipulowanie różnymi przedmiotami,
• nadmierna hałaśliwość podczas zabawy, nieumiejętność bawienia się w spokojny sposób,
• zaczepianie, potrącanie innych,
• nadmierna gadatliwość[28].

Nadruchliwość może warunkować następujące zachowania:

• dziecko jest w ciągłym ruchu,
• ma trudności z wysiedzeniem w ławce przez całe zajęcia,
• ciągle się wierci,
• wybiera zabawy ruchowe,
• jest gadatliwe i hałaśliwe[29].

Renata Wiącek zwraca uwagę na to, że nadpobudliwość może objawiać się „w postaci drobnych ruchów w obrębie własnego ciała, takich: poruszanie palcami rąk, poprawianie włosów i okularów, rozpinanie i zapinanie guzików, obgryzanie paznokci, manipulowanie drobnymi przedmiotami, wykonywanie różnych zbędnych ruchów w czasie”[30]. Nie należy jednak od razu popadać w przekonanie, że dziecko ma ADHD, bo obgryza paznokcie czy też jest niespokojne podczas słuchania bajki. „W przypadku osób z ADHD częstotliwość tych zachowań oraz ich intensywność jest dużo większa”[31] .

Bibliografia:

• [1] P. Cooper, K. Ideus, Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001, s. 25
• [2] E.M. Hallowell, J.J. Ratey W świecie ADHD. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2004, s. 29
• [3] Za: P. Ognik Nadpobudliwość psychoruchowa jako skutek uszkodzeń mózgu W: Red. L. Cierpiałkowska, H. Sęk Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001, s. 238
• [4] T. Srebnicki, T. Wolańczyk, Dziecko z ADHD w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów. ORE. Warszawa 2010, s. 9
• [5] D. Stefanowska,  ADHD czy tylko złe zachowanie? Doradca Nauczyciela Przedszkola. Kwiecień 2014, s. 10
• [6] A. Tomkiewicz – Bętkowska, ABC Pedagoga specjalnego. Razem łatwiej. Impuls. Kraków 2015, s. 237
• [7] Tamże
• [8] Za: R. Wiącek Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2004, s. 9
• [9] B. Chrzanowska, J. Święcicka Oswoić ADHD. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 12
• [10]D. Al.-Khamisy, U. Gosk, Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały szkoleniowe. Część II. Warszawa 2010, s. 287
• [11]K. Adaśko, Uwaga! ADHD! Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo w przedszkolu. „Biuletyn Klubu Nauczyciela. Wychowanie Przedszkolne”. s.9
• [12]D. Al.-Khamisy, U. Gosk, Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały szkoleniowe. Część II. Warszawa 2010, s. 287
• [13] T. Srebnicki, T. Wolańczyk, Dziecko z ADHD w szkole i przedszkolu. s. 9
• 14] Łysek J.: Dzieci z symptomem ADHD. „Nauczyciel i Szkoła” 2004 nr 1/2 s. 108
• [15] Tamże, s.108-117
• [16] T. Wolańczyk, J. Komander Zaburzenia hiperkinetyczne W: Red. I. Namysłowska Psychiatria dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, 2005, s. 202
• [17] P. Cooper, K. Ideus, Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001, s. 35
• [18] T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wydawnictwo Biforium, Lublin 1999, s. 21
• [19] St. Mihilewicz, Polietiologiczne ujęcie przyczyn występujących w dysfunkcjach psychicznych dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce i nadpobudliwych. W: Red.St.Mihilewicz Wybrane zagadnienia psychopatologii rozwoju dzieci, młodzieży i dorosłych. Impuls, Kraków 2003, s. 28
• [20] D. Al.-Khamisy, U. Gosk, Podniesienie efektywności, s. 285
• [21] Tamże
• [22] Tamże, s. 286
• [23] T. Srebnicki, T. Wolańczyk, Dziecko z ADHD w szkole i przedszkolu. s. 9
• [24] A. Kołakowski, A. Pisula, M. Szaniawska, M. Łuba, Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami uwagi (ADHD) w klasie. Warszawa 2007, s. 8
• [25] D. Al.-Khamisy, U. Gosk, Podniesienie efektywności, s. 286
• [26] T. Srebnicki, T. Wolańczyk, Dziecko z ADHD w szkole i przedszkolu. s. 9
• [27] A. Kołakowski, A. Pisula, Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, s. 10
• [28] D. Al.-Khamisy, U. Gosk, Podniesienie efektywności, s. 286-287
• [29] A. Kołakowski, A. Pisula, Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, s. 12
• [30] R. Wiącek, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym-program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć, Impuls. Kraków 2004, s. 9,10
• [31] F.J.O’Regan, ADHD, K. E. LIBER, Warszawa 2005, s. 12

Autor: Anna Urdzoń – Czytelniczka Portalu