Mózg zbudowany jest z miliardów komórek nerwowych, które przewodzą sygnały nerwowe. Składa się z dwóch półkul: prawej i lewej, które tworzą całość. Półkule pokryte są korą mózgową, a kooperację między nimi umożliwia spoidło wielkie, które separuje półkule i transferuje informacje. U większości społeczeństwa dominującą półkulą jest lewa, która odpowiada między innymi za koncentrację, mowę werbalną, pisanie, rozumienie słów, emocje pozytywne. Prawa półkula odpowiada natomiast za koncentracje, mowę ciała, emocje negatywne czy naturę artystyczną.

Każda część mózgu realizuje określone zadanie oraz jest uwarunkowana od innych, jednak nie jest to uzależnienie całkowite. Mózg dziecka jest jak masa plastyczna. Rozwój mózgu to nic innego jak spotęgowanie komórek nerwowych i tworzenie się między nimi synaps. Synapsy pozbawione stymulacji po prostu nikną z mózgu dziecka. W pierwszym roku życia mózg intensyfikuje trzykrotnie swoje rozmiary a w każdej sekundzie tworzą się dwa miliony nowych połączeń. Ciężar osiąga ok. 350 g wagi mózgu osoby dorosłej.

Tempo rozwoju jest dyferencyjne i zależne od okolicy. Obszary te funkcjonują właściwie, ale nie są ze sobą połączone, dlatego dziecko uczy się kooperować z pozostałymi zmysłami. Mózg dziecka ciągle poszukuje bodźców, aby permanentnie dążyć do pełnego rozwoju. Zmysły dojrzewają w szybkim tempie formułując podstawowe połączenia z korą mózgową. Mózg dziecka to centrum dowodzenia całego organizmu. Wymaga systematycznego treningu, ponieważ w chwili narodzin dziecka jest nieukształtowany.

Ciało odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu mózgu. W pierwszych miesiącach życia dzieci rozwijają się bardzo intensywnie osiągając tzw. kamienie milowe. Są one bardzo ważne. Odruchy pierwotne uwidaczniają się już w życiu płodowym. Określają poprawne wzorce postępu dziecka i są one automatyczną, mimowolną i stereotypową konsekwencją mięśni na bodźce. Reperkusje te są niezbędne dla przetrwania niemowlęcia, w pierwszych miesiącach życia.

Odruchy pierwotne powinny być sukcesywnie wygaszane i substytuowane. Jeśli odruchy pierwotne utrzymały się, to mamy do czynienia z infantylnością układu nerwowego dziecka. Jeśli pojawiają się z opóźnieniem, możemy perorować o zakłóceniu rozwoju psychoruchowego. Dzięki odruchom można określić czy występują jakiekolwiek zaburzenia lub opóźnienia w zakresie wszystkich sfer. Odruchy pierwotne, które nie zostały wygaszone, mogą świadczyć o uszkodzeniu w mózgu. Natomiast te, które występują za mocno lub za słabo, wpływają pejoratywnie na modyfikowanie bodźców oraz mogą przyczynić się do niekorzystnego rozwoju i spowalniać go.

Rozwój ruchowy dziecka rozpoczyna się od głowy a finalizuje się na kończynach dolnych i od części usytuowanych proksymalnie do dystalnych dziecka. Możemy to wszystko zauważyć, gdy dzieci unoszą główkę, zaczynają raczkować, siadać czy chodzić. Każde dziecko pojawiające się na świecie wyposażone jest w odruchy, które pomagają mu przetrwać, gdyż mózg jest słabo rozwinięty. Odruchy pierwotne zmuszają dziecko do oddechu, jedzenia, płakania. Kontrola u dziecka odruchów jest bardzo ważnym narzędziem diagnostycznym, zarówno dla rodziców, jak i lekarzy.

Postęp każdego dziecka jest nieszablonowy, jednak przedstawia wyznacznik normy, co pozwala rozpoznać nieprawidłowości w rozwoju dziecka. Ocena rozwoju dziecka ma na celu wczesne wyłapanie nieprawidłowości oraz wczesną rehabilitację dziecka. Występuje ponad trzydzieści odruchów pierwotnych, jednak tylko kilka z nich wskazuje na zaburzenia neurologiczne czy autystyczne. Większość z nich powinna być aktywna po narodzinach, zgasnąć około 6 miesiąca życia i substytuować na odruchy posturalne.

Pierwszymi odruchami jest poszukiwanie i ssanie. Konsekutywny to odruch MORO. To reakcja przestraszonego dziecka. Pojawia się między 9 a 12 tygodniem życia płodowego, wygasnąć powinien w 4-5 miesiącu życia dziecka. Gdy utrzymuje się dłużej, komunikuje nierównowagę mózgu, co skutkuje opóźnieniem rozwoju oraz może pojawić się nadwrażliwość na bodźce sensoryczne.

Odruch Babińskiego jest reakcją polegającą na energicznym napięciu palców i skierowaniu stopy na siebie. Znany też jest jako odruch podeszwowy. Występuje od urodzenia i wygasa około pierwszego roku życia. Jeśli wychwycimy, że palce jednej stopy prostują się w górę a drugiej stopy podwijają się do dołu, sygnalizować to może opóźnienie rozwoju półkuli po stronie ciała, po której palce podwijają się do dołu. Natomiast gdy odruch zanika nierównomiernie między stopami, może świadczyć to o opóźnieniu rozwoju.

Odruch ATOS ( asymetryczny toniczny odruch szyjny) pojawia się około 18 tygodnia życia płodowego, wygasza się między 3 a 6 miesiącem życia. Zaobserwować możemy wtedy, gdy dziecko zwróci głowę na bok, po stronie twarzy noga i ręka dziecka prostuje się, natomiast od strony potylicy obie kończyny pozostają zgięte. Jeśli odruch utrzymuje się powyżej 6 miesiąca życia lub utrzymuje się po jednej stronie ciała, może świadczyć o nieprawidłowościach rozwoju układu nerwowego.

Każdy odruch powinien komunikować pewne i bezpieczne pokonywanie etapu i inicjować kolejny. Jednak musi być on oparty na solidnych podstawach. Rozwój mózgu dziecka powinien przebiegać w sposób uporządkowany.

ODRUCH                                          POJAWIENIE SIĘ                                     WYGASZANIE
Odruch Moro                                    9-12 tydz. życia płodowego                       2-5 miesiąc życia
Odruch dłoniowy                             11 tydz. życia płodowego                            2-3 miesiąc życia
Odruch podeszwowy                       11 tydz. życia płodowego                           7-9 miesiąc życia
ATOS                                               ok. 18 tyg. życia płodowego                       3-6 miesiąc życia
Odruch Galanta                               20 tydz. życia płodowego                           3-9 miesiąc życia
Odruch szukania i ssania                24-28 tydz. życia płodowego                      3-4 miesiąc życia
Odruch Babińskiego                        1 tydzień życia                                            około 1 roku życia

Literatura:
1. A. Bilbao „Mózg dziecka – przewodnik dla rodziców”
2. pod red. J. Czochańskiej „Neurologia dziecięca”
3. pod red. A.R. Borkowska, Ł. Domańska „Neuropsychologia kliniczna dziecka”
4. wykłady dr R. Meliilo
5. S.G. Blythe „Odruchy, uczenie się i zachowanie”

Opracowanie: mgr Magdalena Marciniak

Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli