Każdy nauczyciel buduje swój warsztat pracy w oparciu o różnorodne metody, a ich dobór uzależniony jest od celu, który chce zrealizować. Z pomocą metod budujemy z uczniami wiedzę, rozwijamy umiejętności czy kształtujemy postawy. Gdy chcemy oddziaływać na rozwój podopiecznych –  korygować go lub wspierać – sięgamy po metody wpływu terapeutycznego. Odnoszą się one do różnych dziedzin życia, wykorzystując różnorodne materiały i środki dydaktyczne. Dla wielu z nas ważnym obszarem działania jest kontakt z książkami. Mogą one pełnić nie tylko rolę edukacyjną, dostarczając nam wiedzy, ale również terapeutyczną, pomagając wypracować narzędzia do poradzenia sobie z doświadczanymi trudnościami.

Biblioterapia wśród sposobów wspierania rozwoju

Biblioterapia zaliczana jest do arteterapii, która obejmuje wszelkie sposoby wpływu terapeutycznego poprzez sztukę. Najogólniej, jest to wykorzystanie obcowania ze sztuką do poprawy funkcjonowania fizycznego i intelektualnego oraz emocjonalnego dobrostanu. Dziedziną arteterapii, która wykorzystuje różne formy literackie w celu wspomagania i korygowania rozwoju, jest właśnie biblioterapia.

Skąd wywodzi się biblioterapia?

Początki biblioterapii sięgają drugiej dekady XX wieku i prac prowadzonych przez Nikołaja Rubakina, który w Instytucie Bibliopsychologii obserwował reakcje pacjentów na proponowany im terapeutyczny kontakt z książką. Dzięki nim mógł zaproponować pierwsze wnioski dotyczące wpływu i zastosowania literatury w pracy z osobami doświadczającymi trudności rozwojowych. Przez lata biblioterapia ewoluowała w kierunku różnorodnych form, wykorzystujących zróżnicowane teksty i sposoby terapeutycznego oddziaływania.

Jakie cele spełnia biblioterapia?

Głównym celem biblioterapii, rozumianej jako oddziaływanie pomocowe, jest wsparcie odbiorców w rozwiązywaniu konkretnych trudności i poprawie jakości życia. Stosując techniki terapeutyczne, staramy się jak najlepiej zdiagnozować problem, ocenić jego wpływ na funkcjonowanie człowieka i wypracować możliwe sposoby jego rozwiązania, a przede wszystkim, kształtować kompetencje, które pozwolą na samorozwój, uaktywnią osobisty potencjał i dadzą narzędzia do samodzielnego radzenia sobie z trudnościami.

Jakie korzyści daje biblioterapia?

Metody wpływu terapeutycznego, poza spełnianiem swojego zasadniczego celu związanego z przepracowaniem określonych trudności, przynoszą szersze korzyści dla wszechstronnego rozwoju człowieka:

• pozwalają na wgląd w siebie, lepsze poznanie swoich możliwości,
• pomagają rozwijać nie tylko umiejętności intrapersonalne, ale również interpersonalne, poprzez budowanie poczucia wspólnoty, zaufania i chęci otwarcia się na innych ludzi,
• kształtują wrażliwość na literaturę, rozwijają poczucie estetyki.

Biblioterapia – formy i sposoby wykorzystania

Wyróżniamy następujące formy biblioterapii:

• kliniczną – znajdującą zastosowanie we wspieraniu osób z trudnościami w funkcjonowaniu emocjonalnym w warunkach gabinetowych,
• instytucjonalną – prowadzoną w placówkach dedykowanych osobom z zaburzeniami psychicznymi,
• wychowawczą – wykorzystywaną m.in. w szkołach i placówkach wychowawczych jako narzędzie wspomagające rozwój społeczno-emocjonalny uczniów.

W pracy nauczyciela to właśnie biblioterapia wychowawcza wydaje się mieć najszersze zastosowanie. Szczególnie użyteczne mogą być jej dwa rodzaje: baśnioterapia i bajkoterapia.

Lektura i twórcza praca z baśnią pozwalają na przepracowanie problemu, z którym boryka się dziecko, w bezpieczny sposób. Przeżywanie losu bohatera pozwala na odczucie, że nie jest się jedyną osobą doświadczającą trudności oraz wyzwala optymizm, ukazując możliwości ich przezwyciężenia. Pracując z baśniami, należy zadbać o to, by nie pozostawić dziecka z życzeniowym, magicznym myśleniem, że wszystko będzie dobrze, ale potraktować lekturę do wyzwolenia w dziecku siły i motywacji do podjęcia wysiłku ukierunkowanego na rozwiązanie problemu.

Bajkoterapia opiera się na wykorzystaniu tekstów o charakterze psychoedukacyjnym (w których czytelnik poznaje bohatera prezentującego wzorce postępowania w trudnej sytuacji i przez to poszerza repertuar własnych zachowań) oraz psychoterapeutycznym (o bardziej rozbudowanej fabule, dzięki której dziecko poszerza swoją samoświadomość, przezwycięża poczucie osamotnienia w zmaganiu się z trudnościami, kształtuje optymistyczną i przedsiębiorczą postawę wobec własnego życia).

Należy pamiętać, że terapeutyczne zastosowanie baśni czy praca z bajką, wymaga rzetelnego przygotowania. Proces biblioterapeutyczny opiera się na kilku zasadniczych etapach:

• diagnoza, czyli rozpoznanie problemów, z którymi chcemy pracować terapeutycznie i w oparciu o nie dobór odpowiedniego tekstu,
• zintegrowanie grupy, z wykorzystaniem np. elementów pedagogiki zabawy,
• kontakt z tekstem terapeutycznym poprzez czytanie, słuchanie lub oglądanie,
• ćwiczenia pozwalające na identyfikację odbiorców z przedstawionym w tekście bohaterem lub sytuacją, służące ustosunkowaniu się do własnych przeżyć,
• refleksja nad czytanym tekstem i własną sytuacją,
• przepracowanie tekstu np. poprzez metody ekspresji plastycznej, ruchowej, co w rezultacie ma pomóc w poradzeniu sobie z odczuwanymi przeżyciami i doprowadzić do zmiany postaw na te, które pozwolą przezwyciężyć doświadczane trudności.

Nie zawsze mamy możliwość zastosowania pełnego procesu biblioterapeutycznego. W pracy terapeutycznej użyteczne mogą okazać się elementy biblioterapii, takie jak:

• ilustrowanie czytanego tekstu np. poprzez rysowanie, malowanie, lepienie z plasteliny,
• tworzenie scenografii, rysunków postaci,
• projektowanie strojów dla bohaterów literackich,
• tworzenie alternatywnych zakończeń znanych historii,
• rozwiązywanie krzyżówek, rebusów, zagadek związanych z treścią utworu,
• układanie historyjek obrazkowych opartych o treść utworów literackich,
• organizowanie przeglądów literackich, konkursów i quizów na temat literatury.

Literatura:

E. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, wyd. Impuls, Kraków 2003

E. Konieczna (red.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów, wyd. Impuls, Kraków 2006

Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli

Serdecznie zapraszamy na cykliczne szkolenia webinarowe z biblioterapii do naszej akredytowanej Niepublicznej Placówki Doskonalenia Nauczycieli PERFECTUS. Prowadzi je pani dr Wanda Matras-Mastalerz – prezes Polskiego Towarzystwa Biblioterapeutycznego.

Tytuły szkoleń:

• Bajkoterapia i biblioterapia w procesie wspierania rozwoju dzieci i młodzieży
• Biblioterapia i bajkoterapia ekspresyjna w procesie umacniania młodego czytelnika
• Literatura jako narzędzie terapeutyczne, edukacyjne i wychowawcze – biblioterapia
• Biblioterapia i bajkoterapia w nowoczesnym procesie edukacji i terapii