„Nie istnieje roztrzepany Wojtek ani rozkojarzona Jola. Jest tylko Wojtek, który nie korzysta z potencjału swojego umysłu oraz Jola, która nie wie, że koncentracja to umiejętność, którą można wytrenować”.

Kiedy dni stają się krótsze, a za oknem coraz trudniej dostrzec jasne promienie słońca, można wykorzystać ten czas do zabaw z dziećmi w ciemności. W mroku bowiem zaczyna działać wyobraźnia, wyostrzają się wszystkie zmysły, a dziecku o wiele łatwiej jest skupić się na wykonywanych czynnościach. Zabawy w ciemności działają ponadto odprężająco, dając poczucie bezpieczeństwa i sprawczości. Zabawy organizowane w ciemności stanowią także bardzo dobre warunki do rozwijania u dzieci koncentracji uwagi.

Współczesnym dzieciom coraz trudniej jest odpowiednio skupić się na jednej czynności. Kłopot sprawia im zrozumienie dłuższych wypowiedzi, opowiadań, czytanych poleceń.

Brak koncentracji uwagi należy do najczęstszych przyczyn problemów dzieci w nauce.

Koncentracja uwagi to umiejętność skupienia się na tym, co robimy przez określony czas. To także skupienie się na konkretnej myśli, przedmiocie, zagadnieniu, wydarzeniu, sytuacji czy zjawisku. Koncentracja uwagi jest nam potrzebna przy wszystkich świadomych działaniach. Stopień koncentracji uwagi i umiejętność jej skupienia zależy w dużej mierze od indywidualnych cech dzieci, a zwłaszcza od cech ich temperamentu. Zauważamy, że dzieci spokojne potrafią łatwiej i dłużej skoncentrować się na podjętej czynności niż dzieci ruchliwe, nadaktywne. Te z kolei mają uwagę bardziej przerzutną i podzielną.

Przez cały okres przedszkolny uwaga każdego dziecka nie jest jeszcze ani zbyt trwała, ani też przerzutna i podzielna. Uwaga maluchów jest mimowolna. Dziecko zmienia często przedmioty zainteresowania. Odrywa się od jednej czynności lub zabawy, aby przejść do następnej, gdy zaczyna się nudzić lub zobaczy czy usłyszy coś bardziej atrakcyjnego.

Wraz z wiekiem wydłuża się czas trwania rozmaitych czynności wykonywanych przez dzieci. Obserwujemy, że skupiają one coraz trwalej uwagę na tym, czym w danej chwili zajmują się i co robią. Od trzeciego roku życia przez wiek przedszkolny i wczesnoszkolny kształtują się początki uwagi kierowanej, dowolnej. Dzięki rozwojowi tej uwagi dziecko potrafi skupić się i zapamiętać ważne informacje, szczegóły w sposób bardziej świadomy. To dzięki uwadze dowolnej dziecko może sterować swoim myśleniem i działaniem, jest w stanie wysłuchać polecenia i wykonać zadanie nawet takie, które nie jest dla niego atrakcyjne. Ten rodzaj uwagi wymaga jednak od dziecka wysiłku i skoncentrowania się na wybranym przedmiocie czy zagadnieniu.

Umiejętność koncentracji daje się trenować i usprawniać. Kierować uwagą można poprzez odpowiednie zabawy i ćwiczenia. Zadania stawiane przed dziećmi powinny być dla nich ciekawe, urozmaicone oraz zamknięte w odpowiednie ramy czasowe. Mogą mieć charakter zarówno ćwiczeń ruchowych, jak i umysłowych. Bardzo często dorośli zapominają o tym, że czas koncentracji uwagi podlega prawom rozwojowym. Nie możemy wymagać na przykład od trzylatka, aby siedział nieruchomo przy stoliku i przez dwadzieścia minut dopasowywał figury do otworów. Jego system nerwowy nie jest jeszcze na tyle dojrzały, aby umożliwić mu bez wysiłku dłuższe skupienie się.

Wraz z rozwojem układu nerwowego dziecka, stopniowo wydłuża się czas skupienia jego uwagi. I tak:

• 7-8 miesięczne dzieci skupiają się 2-3 minuty na jednej zabawce, by potem sięgnąć po inną.
• Dzieci od 1. do 3. roku życia potrafią skupić się na zabawie około 5 –15 minut, natomiast ich koncentracja na wykonaniu zadania czasem może trwać tylko 1 minutę. Maluchy takie potrzebują wsparcia i kierowania osoby dorosłej, która musi przypominać, jakie było zadanie i wskazywać kolejność czynności. Takie maluchy szybko się rozpraszają, jeśli wokół nich jest zbyt dużo bodźców: wzrokowych czy słuchowych. Dziecko przerzuca uwagę z jednego na drugi i w efekcie nie jest w stanie skupić się na dłużej na żadnym. Może być zmęczone i rozdrażnione. Mimo krótkiej uwagi dowolnej w tym wieku, wszelkie zabawy i wyzwania ruchowe angażują dzieci i mogą przykuwać ich uwagę czasem na bardzo długo.
• 3 i 4 latki potrafią bawić się już około 20 minut, a podczas zajęć przedszkolnych ich uwaga utrzymuje się około 10 minut. Młodsze przedszkolaki, mimo rozwijającej się uwagi i niesamowitej spostrzegawczości, wciąż nie najlepiej reagują na nadmiar bodźców, które powodują zmęczenie, drażliwość i przerzucanie uwagi z jednego zadania na drugie.
• 5 i 6 latki potrafią bawić się w skupieniu aż 40 minut, a przez około 20 minut są w stanie uczestniczyć w zajęciach wykorzystujących uwagę dowolną. Zdarza się, że starsze przedszkolaki tak silnie koncentrują się na zabawie, że „głuchną” i nie odbierają nawet silnych bodźców słuchowych czy wzrokowych.
• Około 6. roku życia następuje tak zwany skok rozwojowy, zauważa się wtedy gwałtowny rozwój umiejętności koncentrowania się, zdolności do przesunięcia własnych potrzeb, by zrealizować narzucone zadanie, zwiększa się umiejętność panowania nad swoimi emocjami.
• Dzieci w zerówce, a także klasie pierwszej i drugiej szkoły podstawowej, po 15-20 minutach skupienia uwagi dowolnej są już zmęczone i wymagają zajęć śródlekcyjnych. Dzieci podczas zajęć szkolnych mocno wytężają swoją koncentrację, co jest dla nich ogromną trudnością. Taki wysiłek może sprawić, że po powrocie do domu dziecko może być płaczliwe, rozdrażnione czy senne i potrzebuje chwili odpoczynku i wyciszenia.
• Dzieci w klasie trzeciej są w stanie skupić uwagę dowolną już nawet na 60 minut bez przerwy, jeśli są zainteresowane. Oczywiście w umiejętności skupienia uwagi można zauważyć u dzieci duże różnice indywidualne.

Zabawy w ciemności

Do bardzo szerokiej palety zabaw i ćwiczeń poprawiających koncentrację oraz rozwijających procesy poznawcze możemy wpisać zabawy w ciemności. Udział w nich ogranicza jedynie lęk dziecka przed ciemnością. Organizując tego rodzaju zabawy, przestrzegamy pewnych zasad. Najpierw pracujemy z dzieckiem przy zmniejszonym oświetleniu, potem przy zmniejszonym oświetleniu i zasłoniętych roletach, następnie przy zgaszonym świetle i zasłoniętych roletach. W celu podniesienia atrakcyjności zajęć, możemy też zbudować „ciemny kącik”, np. namiot z koca, domek z kartonu. Dobrze byłoby, gdyby zajęciom towarzyszyła cisza, a polecenia były wydawane szeptem. Do zabaw w ciemności możemy wykorzystać spokojną relaksacyjną muzykę albo kołysanki. Niektóre dzieci bardzo lubią, kiedy tego rodzaju zabawom towarzyszy „zapachowy domek” – kominek do aromaterapii. Pamiętajmy, że dla bezpieczeństwa dzieci należy usunąć wszelkie przeszkody z podłoża i otoczenia, w którym będziemy działać.  

Dla zwiększenia bezpieczeństwa musimy w sposób jednoznaczny określić zasady grupowych zabaw w ciemności, czyli:

• dokładnie wyznaczyć teren działania (np. koc, miejsce otoczone liną);
• ustalić sposób wykonywania ćwiczeń – pojedynczo, na wyraźne polecenie nauczyciela;
• gdy jedno dziecko ćwiczy, pozostałe czekają na swoją kolejkę w ustalonym wcześniej miejscu – wyznaczonym w stosownej odległości od ćwiczącego;
• w czasie zabaw grupowych wszystkich obowiązuje delikatność i ostrożność;
• w sytuacji jakiegokolwiek dyskomfortu należy poprosić o pomoc nauczyciela;
• dziecko może odmówić wykonania ćwiczenia.

Zabawy rozwijające koncentrację uwagi

organizowane w ciemności

Zabawy rozwijające koncentrację słuchową:

• szeptanie imion i poleceń;
• opisywanie pogody, wyglądu przedmiotów, zabawek;
• rozpoznawanie odgłosów z otoczenia (zamykanie drzwi, przekręcanie klucza w zamku, kroki);
• rozpoznawanie odgłosów natury nagranych na płycie;
• rozpoznawanie instrumentów muzycznych (trudniejsza wersja: wymienienie kilku dźwięków w zasłyszanej kolejności – liczbę dźwięków dobieramy do indywidualnych możliwości dzieci);
• odtworzenie zasłyszanego rytmu (wyklaskanie, wytupanie, zagranie);
• słuchanie krótkich bajek (wersja wzbogacona – dziecko wykonuje ustalony gest, kiedy usłyszy magiczne słowo).

Zabawy rozwijające koncentrację smakowo-zapachową:

• smakowanie warzyw, owoców;
• wąchanie przypraw, napojów;
• wąchanie kosmetyków (mydło, szampon, krem do rąk).

Zabawy rozwijające koncentrację dotykową:

• Zabawy z jedzeniem:
  • zabawy w jedzenie rękoma – jedzenie gotowanych warzyw, owoców (konsystencja, temperatura), stężałej galaretki (konsystencja).

Siłą sprawczą tej zabawy jest jedzenie samo w sobie – podstawowa aktywność człowieka, która dostarcza mu wielu miłych doznań, nie tylko smakowych, ale i płynących z wnętrza ciała (sytość, ciepło). Jedzenie, jak i sama sytuacja spożywania go, są dziecku dobrze znane i nie wywołują lęku. Warto pamiętać, aby w tego rodzaju zabawach nie podawać dzieciom słodyczy, chipsów oraz produktów mogących wywołać u niego alergię. Zajęcia z pożywieniem wykorzystajmy również w celu wyrobienia w dziecku zdrowych nawyków żywieniowych. Zabawy z pożywieniem mają dodatkowo nieocenioną wartość terapeutyczną, szczególnie u dzieci z zaburzoną integracją sensoryczną. Zachęcamy w nich dziecko do dotykania zanim zaczniemy pracę z materiałami o bardzo mocnej strukturze.

• Zabawy z udziałem dłoni:
  • masażyki dłoni i całych rąk;
  • rozpoznawanie dotykiem przedmiotu położonego na dłoni;
  • rozpoznawanie dotykiem przedmiotu, który dziecko napotkało, spacerując boso wzdłuż liny;
  • szukanie w pudełku przedmiotu, o który prosi nauczyciel;
  • segregowanie przedmiotów według określonej cechy: wielkości, kształtu, faktury;
  • odgadywanie faktury przedmiotu, którym masowana jest ręka dziecka (określanie odczuć: miły – niemiły);
  • „Zgadnij, co dotknęłam” – nazywanie przez dziecko dotkniętej części ciała;
  • dotykanie przez dziecko części ciała, o której mówi nauczyciel;
  • dobieranie w pary przedmiotów umieszczonych w dwóch woreczkach;
  • zgadywanie przez dziecko, co nauczyciel rysuje na jego ciele (plecy, przedramiona, dłonie, stopy);
  • zabawa „Jeżyk” – szukanie i odpinanie przez dziecko klamerek przyczepionych do jego ubrania lub ubrania nauczyciela;
  • „Teatrzyk cieni” – odgrywanie ról za pomocą cieni rzucanych przez dłonie.

• Zabawy z udziałem stóp:
  • masażyk stóp;
  • chodzenie po ścieżce z koców;
  • chodzenie po ścieżce z koców wg instrukcji nauczyciela;
  • spacer po ścieżce z faktur (papier, tektura falista, folia);
  • spacer z wchodzeniem nogami do misek, w których umieszczamy: letnią wodę, ciepłą wodę, lód, groch, masę ryżową, kisiel, szyszki, kasztany…) – pamiętamy o asekuracji dziecka.

Zabawy rozwijające koncentrację wzrokową:

• Zabawy z latarkami:
  • włączanie i wyłączanie latarek;
  • podświetlanie palców i paznokci;
  • chowanie latarek pod koszulkę, do skarpety i szukanie źródła światła;
  • złap uciekające światełko;
  • szukanie schowanych w sali zaświeconych latarek;
  • podświetlanie balonów za pomocą latarek.

• Zabawy z wykorzystaniem podświetlonego pulpitu kreślarskiego:
  • układanie geometrycznych wzorów;
  • układanie kolorowych piórek, kamyków, ziaren;
  • malowanie na kartce położonej na pulpit.

• Zabawy z przedmiotami świecącymi w ciemności:
  • zabawy w ciemności balonami led;
  • zabawa „Szpiegowski długopis” – odkrywanie zapisanej niewidzialnej wiadomości;
  • zabawy z projektorem gwiazd.

Warto również ćwiczyć z dziećmi inne umiejętności sprzyjające koncentracji uwagi, które przydadzą się im w dorosłym życiu. Należą do nich:

• umiejętność słuchania;
• umiejętność czekania;
• umiejętność utrzymywania porządku;
• umiejętność opowiadania;
• systematyczność;
• umiejętność radzenia sobie z niepowodzeniami;
• umiejętność dokonywania wyboru.

Dorosłym często błędnie wydaje się, że koncentracja uwagi polega na długim siedzeniu bez ruchu, a ich dziecko rzadko potrafi się skupić. Tymczasem niektóre dzieci o typie kinestetyka szybciej przyswajają wiedzę poprzez ruch, a wymaganie od nich siedzenia „na baczność” spowoduje, że nie będą mogły skoncentrować się na wykonywanym zadaniu. Takie dzieci ucząc się, będą machać nogami, kołysać się, poruszać rękoma. Warto więc uważnie przyglądać się zachowaniu dzieci, z którymi przyszło nam pracować, a dostrzeżone trudności przekształcać w ich mocne strony poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia i zabawy.

Źródła:

• Garry L. Landreth Terapia zabawą
• M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża Psychologia rozwojowa

Autor: Dorota Majcher – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli