Co to jest wypalenie zawodowe i jakie są jego przyczyny?

Wypalenie zawodowe najczęściej opisuje się jako stan wyczerpania cielesnego, duchowego lub uczuciowego. Trudno jest określić dokładny początek tego procesu. Najczęściej sugeruje się, iż proces ten zaczyna się bardzo powoli i niezauważalnie, a ujawnia się nagle i z dużą siłą. Objawy mają ogromny wpływ na życie zawodowe, czas wolny od pracy, relacje ze znajomymi, związki partnerskie i funkcjonowanie jednostki w rodzinie. Często towarzyszy im awersja i myśli oraz zachowania ucieczkowe.

„Wypalenie jest rezultatem długotrwałego lub powtarzającego się obciążenia w wyniku długoletniej intensywnej pracy dla innych ludzi […]. Wypalenie jest bolesnym uświadomieniem sobie [przez osoby pomagające], że nie są w stanie już więcej pomóc tym ludziom, że nie mogą dać im więcej i całkowicie zużyły swoje siły…” (Aronson, 1985).

Gillespie wyróżnia dwa rodzaje wypalenia:

• wypalenie aktywne – wywołane przez wydarzenia i czynniki zewnętrzne, do których zaliczyć można warunki pracy – tu zwraca szczególną uwagę na zbyt wiele wymagań, oraz aspekty instytucjonalne;
• wypalenie bierne –  jest niczym innym, jak wewnętrznymi reakcjami organizmu na wyżej wymienione przyczyny.

„Dynamika wypalenia się jest następstwem kilku nakładających się czynników: uogólnionego doświadczenia poczucia niekompetencji, braku efektywności w zmaganiu ze stresem i konsekwencją emocjonalnego dyskomfortu w związku z czynnością wspierania. Wypalenie się należy zatem traktować jako funkcję braku efektywności zawodowej przy jednoczesnej niemożności zastosowania skutecznej strategii radzenia sobie ze stresem zawodowym” (Okła, Steuden, 1999).

Przyczyn stresu należałoby doszukiwać się na trzech płaszczyznach:
– indywidualnej
– interpersonalnej
– organizacyjnej.

Czynniki indywidualne

Duże prawdopodobieństwo zaistnienia sytuacji wypalenia zawodowego jest wśród ludzi niewierzących w swoje możliwości, unikających trudnych sytuacji, a także wśród ludzi przekonanych, że bardzo wiele zależy od nich samych. Osoby takie stawiają sobie bardzo wysokie wymagania, są perfekcjonistami. Angażując się w pracę zawodową bez reszty, traktując swój zawód jako misję do wykonania, często kosztem wyrzeczeń, doznają zawodu, gasną, by ostatecznie się wypalić. Trelak z kolei (2001) uważa, iż do cech indywidualnych sprzyjających wypaleniu zawodowemu można zaliczyć: bierność, defensywność, zależność, niską samoocenę.

Czynniki interpersonalne

Można je podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich należą czynniki wywodzące się z relacji pracownik – klient instytucji, które wiążą się z emocjonalnym zaangażowaniem pracownika w sprawy klienta. Najczęściej są to sytuacje „pomocowe”, polegające na udzielaniu porad, prowadzeniu terapii, opiece, leczeniu, motywowaniu, wspieraniu. Takie sytuacje zawodowe wymagają od pracowników umiejętności społecznych, polegających na tworzeniu klimatu troski, wzajemnego zaufania, szacunku, dzielenia się swoimi zasobami energetyczno-emocjonalnymi celem poprawienia sytuacji klienta, rozwiązania problemu osoby wspomaganej. Stały kontakt z osobami potrzebującymi wsparcia, z przeżyciami innych (niejednokrotnie tragicznymi), z cierpieniem i okrucieństwem, są dodatkowymi elementami obciążającymi i w nich również należałoby doszukiwać się przyczyn wypalenia.

Drugą grupą czynników interpersonalnych, są czynniki wynikające z kontaktów z przełożonymi i współpracownikami, rodzące często stresujące sytuacje. Wśród nich najistotniejszymi wydają się być sytuacje konfliktowe, zaburzona komunikacja oraz szeroko pojęty mobbing.

Czynniki organizacyjne

Zaliczamy do nich przede wszystkim czynniki związane z rolą zawodową, ze środowiskiem fizycznym pracy, ze sposobem wykonywania pracy, rozwojem zawodowym, stylem kierowania, przeciążeniem nadmierną ilością obowiązków, niedostosowaniem czasu i środków do zleconych zadań. Istotną wydaje się być również pojawiająca się w niektórych przypadkach różnica pomiędzy normami i wartościami uznawanymi przez pracownika, a celami instytucji. Wypalenie zawodowe jest często rezultatem pracy, która staje się formą bezbarwnej rutyny, pozbawionej jakichkolwiek twórczych akcentów. Wiele osób aspirujących do wysokich stanowisk, to ludzie pragnący dokonywać zmian i realizować swój potencjał i kreatywność. Zderzenie ze skostniałą formą organizacyjną, czy bezduszną rutyną, bywa dla tych osób bardzo bolesne w skutkach. Wypalenie zawodowe zaczyna wówczas pojawiać się powoli, przechodząc przez wiele faz, prowadzących do rozwoju bardzo głębokiej patologii emocjonalnej i organicznej.

Do wypalenia zawodowego może dojść w wyniku:

• stawianie sobie wysokich wymagań przy niewielkich możliwościach wpływu na sytuację;
• działania niezgodne ze swoimi wartościami, nadmiarowe zachowania agresywne lub uległe w różnych rolach (dom, praca, sytuacje społeczne);
• życzeniowa interpretacja wydarzeń, nadmierna racjonalizacja;
• defensywna postawa wobec trudności, wyolbrzymianie porażek;
• brak lub mała dbałość o swoje ciało, dietę, ćwiczenia fizyczne, rytm snu, relaks i podstawową higienę;
• nadmierny perfekcjonizm i nad odpowiedzialność;
• zaniedbywanie rozwoju zawodowego;
• brak partnerskich relacji i systemu wsparcia, zaniedbywanie intymności, sztywność ról;
• brak lub słaba organizacja czasu prywatnego i czasu pracy.

Sygnały ostrzegawcze

Sygnałami ostrzegawczymi wskazującymi na zjawisko wypalenia, na które zwrócili uwagę Kaslow i Schuman, mogą być między innymi:

• subiektywne poczucie przepracowania, brak chęci do pracy;
• niechęć wychodzenia do pracy;
• poczucie izolacji, osamotnienia;
• postrzeganie życia jako ponurego i ciężkiego;
•  negatywne postawy wobec klientów;
• brak cierpliwości, drażliwość, poirytowanie na gruncie rodzinnym;
• częste choroby;
• negatywne, ucieczkowe, a nawet samobójcze myśli.

Objawy wypalenia

Najpełniejszym obrazem objawów wypalenia jest opis jego symptomów podany przez Chernissa (za: Fengler, 2000). Wymienia on między innymi:

• uczucie zawodu wobec samego siebie;
• złość i niechęć;
• poczucie winy;
• brak odwagi i obojętność;
• negatywizm, izolacja i wycofanie się;
• codzienne uczucie zmęczenia i wyczerpania;
• częste „spoglądanie na zegarek”;
• wielkie zmęczenie po pracy;
• utrata pozytywnych uczuć w stosunku do klientów;
• przesuwanie terminów spotkań z klientami;
• awersja do telefonów i wizyt klientów;
• stereotypizacja klientów;
• niezdolność do koncentrowania się na klientach lub ich wysłuchania;
• wrażenie bezruchu;
• cynizm i postawa strofująca wobec klientów;
• zakłócenia snu;
• częste przeziębienia i grypy;
• częste bóle głowy i dolegliwości przewodu pokarmowego;
• nieustępliwość w myśleniu i niechęć do zmian;
• nieufność i paranoidalne wyobrażenia;
• problemy małżeńskie i rodzinne;
• częsta nieobecność w miejscu pracy.

Stopnie wypalenia zawodowego

● Pierwszy stopień to stadium ostrzegawcze (Pojawiają się nie ustępujące objawy przeziębienia, migrenowe bóle głowy, bezsenność, uczucie irytacji. Powrót do właściwego funkcjonowania nie jest trudny- wystarczy krótki wypoczynek, hobby…).
● Drugi stopień – syndrom jest bardziej trwały i trwa dłużej (Charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do innych, gorsze wykonywanie zadań. Interwencja wymaga dłuższego odpoczynku oraz wyraźnego zainteresowania się czymś innym niż pracą).
● Trzeci stopień – syndrom staje się chroniczny – rozwijają się objawy psychiczne i psychosomatyczne (często dochodzi do takich objawów jak: wrzody żołądka, nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia i alienacji oraz pojawienie się innych kryzysów obok tych związanych z pracą -małżeńskich, rodzinnych. Na tym etapie interwencja wymaga pomocy specjalisty – lekarza, psychologa. Może być konieczna zmiana pracy).

Wkrótce ukaże się druga część materiału, pokazująca sposoby przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu.

BIBLIOGRAFIA
1. Fengler J., Pomaganie męczy – wypalenie w pracy zawodowej, 2000.
2. Kędracki E., Wypalenie zawodowe nauczycieli, w: Szkoła a wypalenie zawodowe, pod red. J. Kropiwnickiego, Zielona Góra, 1999.
3. Maslach Ch., Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej, w: Wypalenie zawodowe. Przyczyny – Mechanizmy – Zapobieganie, pod red. H. Sęk. Warszawa 2000.
4. Pines A. M., Wypalenie – w perspektywie egzystencjalnej, w: Wypalenie zawodowe. Przyczyny – Mechanizmy – Zapobieganie, pod red. H. Sęk, Warszawa 2000.
5. Sekułowicz M., Wypalenie nauczycieli pracujących z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, Wrocław, 2002.
6. Wielgus A, ks. Tomaszewski J., Wypalenie zawodowe, Kraków 2013.

Autorki: Alicja Strzelczyk, Joanna Milewska

Materiał nadesłany przez Czytelniczki portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli