Diagnoza zwykle kojarzona jest z medycyną, gdyż od najdawniejszych czasów była z nią ściśle związana. Współcześnie występuje w wielu dyscyplinach naukowych. W naukach społecznych: pedagogice, psychologii, socjologii odgrywa szczególną rolę.

Nadrzędnym celem diagnozy pedagogicznej jest optymalizacja procesu wychowania i kształcenia. Tylko dzięki poprawnie przeprowadzonej diagnozie możemy zaprojektować odpowiednie formy pomocy określonym osobom. Nie można mówić o skutecznej profilaktyce, psychoedukacji, terapii, korekcji, kompensacji czy rewalidacji, jeśli nie poprzedzimy ich właściwie przeprowadzoną diagnozą.

Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego. Oznacza rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie występujących objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości.

Na gruncie pedagogiki pod pojęciem diagnozy rozumie się opis pozytywnych i negatywnych właściwości psychofizycznych jednostki, wyjaśnienie problemów w jej funkcjonowaniu oraz prognozowanie skutków występujących nieprawidłowości w celu opracowania planu działań zmierzających do optymalizacji funkcjonowania tejże jednostki.

W praktyce pedagogicznej najczęściej przeprowadza się diagnozę indywidualnego przypadku.

Pierwszym etapem tej diagnozy powinna być deskrypcja, czyli opis zastanego stanu rzeczy. W tej fazie postępowania diagnostycznego pedagog powinien ustalić jak największą ilość faktów dotyczących wszystkich aspektów funkcjonowania psychofizycznego dziecka i możliwie dokładnie je opisać.

Zbierając informacje o funkcjonowaniu dziecka, należy skupić się zarówno na tych faktach, wobec których zachodzi konieczność wdrożenia postępowania korygującego (diagnoza negatywna), jak i na mocnych stronach wychowanka (diagnoza pozytywna). Pominięcie  drugiego elementu sprawi bowiem, że diagnoza będzie niepełna.

Kiedy opiszemy istniejący stan rzeczy, przedstawimy fakty dotyczące funkcjonowania psychofizycznego dziecka, z uwzględnieniem jego mocnych i słabych stron, możemy przejść do kolejnego etapu diagnozy. Jest nim diagnoza klasyfikacyjna (przyporządkowująca, typologiczna, identyfikacyjna). Polega ona na dopasowaniu rozpoznanego stanu rzeczy do danego gatunku lub typu zjawisk. W praktyce pedagogicznej oznacza to zakwalifikowanie opisanych objawów do określonego rodzaju zaburzenia.

Na tym kończy się etap wstępny procesu diagnostycznego. Zidentyfikowane w wyniku dotychczas podjętych działań zaburzenia stanowią punkt wyjścia do przeprowadzenia diagnozy właściwej. W literaturze przedmiotu określana jest ona jako diagnoza etiologiczna (kazualna, genetyczna, eksplikacja).

W tej fazie diagnosta szuka wyjaśnienia, uwarunkowania przyczynowego występujących objawów. Musi odpowiedzieć na pytanie, z jakich powodów zaistniał obecny stan rzeczy. Czyni to na podstawie danych o wcześniejszych fazach analizowanego zjawiska oraz w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości nim rządzących.

Identyfikując występujące zaburzenia i ich przyczyny, diagnosta uzyskuje zaledwie fragmentaryczną wiedzę o badanym zjawisku. Musi dokonać jeszcze diagnozy funkcjonalnej (celowościowej, znaczenia). W tym celu powinien określić rolę występujących objawów patologicznych, wyjaśnić ich sens z punktu widzenia funkcji, jakie spełniają w kontekście całościowego funkcjonowania psychofizycznego dziecka.

Na następnym etapie postępowania diagnostycznego, wiedząc, jakie czynniki doprowadziły do powstania nieprawidłowości oraz jaką rolę odgrywają występujące zaburzenia, pedagog powinien przewidzieć, jak będzie się rozwijało badane zjawisko. W ten sposób dokona diagnozy prognostycznej (rozwojowej).

Musi w tym celu zidentyfikować bodźce podtrzymujące nieprawidłowości, sprzyjające ich pogłębianiu się oraz czynniki przeszkadzające, które mogą powodować zahamowanie nieprawidłowości w funkcjonowaniu jednostki.

Ostatnim etapem procesu diagnostycznego jest planowanie odpowiednich działań naprawczych zmierzających do optymalizacji funkcjonowania dziecka. Ten etap określany jest w literaturze przedmiotu jako diagnoza ukierunkowująca (predykcja, prognoza).

W tej fazie pedagog musi określić, jakie efekty pracy korekcyjnej zamierza osiągnąć. Powinien sprecyzować, do jakich zmian w funkcjonowaniu psychofizycznym jednostki chciałby doprowadzić, czyli sformułować szczegółowe cele podejmowanych w przyszłości działań korekcyjno-kompensacyjnych.

Następnym krokiem w pracy pedagoga-diagnosty powinno być dopasowanie odpowiednich środków do realizacji założonych celów, czyli wybór trafnej metody i form pracy korekcyjno-kompensacyjnej z dzieckiem.

Pomimo wdrożenia zaplanowanego według powyższych zasad postępowania naprawczego, czyli rozpoczęcia pracy korekcyjno-kompensacyjnej z dzieckiem, pedagog nie kończy procesu diagnozowania. Musi bowiem nieustannie sprawdzać skuteczność podejmowanych działań, a w razie potrzeby dokonywać ich korekty i modyfikować plan, program pracy z dzieckiem (diagnoza weryfikująca, sprawdzająca, ewaluacja).

Autor: Elżbieta Wika

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli