Streszczenie

Artykuł poświęcony jest problematyce centralnego zaburzenia przetwarzania słuchowego
u dzieci. Omówione zostały objawy i etiologia zaburzenia. Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego, czyli trudności z analizą informacji w wyższych piętrach drogi słuchowej przy prawidłowo funkcjonującej części obwodowej układu słuchowego, stanowią istotny problem wielu dzieci. W celu skutecznej pomocy takim dzieciom niezbędne jest dokonanie szczegółowej diagnozy, m.in. w celu wykluczenia niedosłuchu czy upośledzenia umysłowego. Daje ona podstawę do wprowadzenia odpowiedniego treningu słuchowego dostosowanego do aktualnych potrzeb i możliwości pacjenta.

Słowa kluczowe

Zaburzenia słuchu, CAPD, funkcje słuchowe, terapia niedosłuchu.

Summary

This article focuses on central auditory processing disorder in children. The symptoms and aetiology of the condition are discussed. Central auditory processing disorder, i.e. difficulties in analysing information in the higher levels of the auditory pathway with a properly functioning peripheral part of the auditory system, is a significant problem in many children. In order to effectively help such children, a detailed diagnosis is necessary, e.g. to exclude hearing impairment or mental retardation. This provides the basis for introducing appropriate auditory training tailored to the patient’s current needs and abilities.

Keywords:

Hearing disorders, CAPD, auditory function, hearing loss therapy.

1. Wprowadzenie

Trudności w nauce, jakie napotyka dziecko, mogą być spowodowane zaburzeniem funkcji słuchowych. Zaburzenia centralnego przetwarzania słuchowego nie są sklasyfikowane jako jednostka chorobowa, jednak są przeszkodą we właściwej percepcji wiedzy oraz przyczyniają się do problemów emocjonalnych, a co za tym idzie – hamują społeczny rozwój dziecka. Dziecko z wadą słuchu ma dużą trudność z nabywaniem umiejętności pisania, co wynika z braku możliwości wykorzystania obrazów akustycznych i kinestetycznych, z zaburzonej artykulacji, ubogości słownika oraz niskiego poziomu kompetencji językowych. Specyfika sytuacji dziecka z wadą słuchu uczącego się języka pisanego jest również rezultatem zakłóceń w obrębie praktyki językowej, dziecko bowiem równocześnie z nabywaniem języka mówionego musi się uczyć także języka pisanego, podczas gdy dziecko słyszące uczy się języka mówionego od urodzenia, a dopiero po kilku latach zaczyna się interesować językiem pisanym i go uczyć.

2. Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego

Centralnego zaburzenia przetwarzania słuchowego (CAPD – Central Auditory Processing Disortes) współczesna medycyna nie definiuje jako jednostki chorobowej. Badacze skłaniają się do poglądu, iż jest to zespół objawów występujących w wielu populacjach klinicznych i mający różną etiologię. Polska audiologia również nie definiuje centralnych zaburzeń słuchu w sposób jednoznaczny. T. Zaleski określa je jako „trudności w rozumieniu przekazu akustycznego przy prawidłowym jego odbiorze w strukturach słyszenia obwodowych”. Zwraca jednak uwagę na fakt, iż przyczyny tego zaburzenia mogą mieć zarówno charakter uszkodzeń organicznych mózgu, ale przede wszystkim mają charakter rozwojowy bez objawów ośrodkowych centralnego układu nerwowego. Z kolei Szmeja i Sekula [2010] uważają, że przez pojęcie ośrodkowe zaburzenia słuchu należy rozumieć zaburzenia spowodowane zmianami chorobowymi w obrębie pnia mózgu, wyższego odcinka drogi słuchowej i w ośrodkach korowych. Spostrzegane zaburzenia dotyczą w tym odcinku nie tylko upośledzenia odbioru czystych tonów, lecz wielu innych zjawisk słuchowych.

Amerykańskie Towarzystwo Mowy, Języka i Słuchu (ASHA _ American Speech-Lanquage-Hearing Association) stwierdza, iż centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego można stwierdzić w przypadku występowania zaburzeń co najmniej dwóch przedstawionych funkcji słuchowych:
• percepcja kolejności dźwięków;
• lokalizacja źródła dźwięku;
• zdolność rozumienia mowy zniekształconej;
• analiza czasowa sygnału dźwiękowego, w skład, której wchodzi rozdzielczość czasowa, maskowanie poprzedzające i następcze, prawidłowa percepcja kolejności dźwięków oraz integracja czasowa dźwięków w zakresie milisekund oraz sekund. Prawidłowe procesy analizy czasowej są niezbędne do poprawnej percepcji wysokości dźwięków, a szczególnie do rozpoznawania pewnych rodzajów głosek (i różnicowania
ich cech), takich jak np.: p, b, t, d, w których cała informacja akustyczna pozwalająca na ich analizę wybrzmiewa w czasie poniżej 30 ms;
• dyskryminacja dźwięków;
• rozpoznawanie wzorców dźwięków;
• umiejętność rozumienia mowy w obecności sygnału zagłuszającego.

Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego dotykają pacjentów w każdym wieku. Z racji opisywanej problematyki omówione zostaną przyczyny powstawanie tego typu zaburzeń u dzieci. Spośród wielu czynników mających wpływ na powstawanie centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego, wymienia się między innymi:
• wcześniactwo;
• zapalenie opon mózgowych;
• częste zapalenie ucha środkowego;
• niedotlenienie podczas porodu;
• brak właściwej stymulacji układu słuchowego we wczesnym dzieciństwie.

Audiolodzy wskazują na trzy podstawowe przyczyny centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego u dzieci: w większości przypadków odpowiadają za nie zaburzenia neuromorfologiczne na poziomie komórkowym lewej półkuli mózgu lub spoidła wielkiego, następnie zaburzenia opóźnionego dojrzewania i w końcu makroskopowe uszkodzenia układu nerwowego.

3. Objawy i diagnostyka centralnego zaburzenia przetwarzania słuchowego u dzieci

Zaburzenia przetwarzania słuchowego dotykają, według różnych źródeł od 2% do 7% populacji dzieci w wieku szkolnym. Zaburzenia przetwarzania słuchowego przekładają się na trudności w nauce, w umiejętności czytania i pisania, zaburzenia w artykulacji, kłopoty językowe, co z kolei przekłada się na problemy emocjonalne dziecka. Robert Keith wyróżnił objawy towarzyszące zaburzeniom centralnego przetwarzania słuchowego. Są nimi:
• problemy z czytaniem, wyraźne deficyty w umiejętności głoskowania i literowania;
• zaburzenia intonacyjne;
• zaburzenia artykulacji i umiejętności językowych;
• nadwrażliwość na dźwięki;
• zmęczenie hałasem;
• częste bóle głowy;
• stres i frustracja towarzyszące dziecku z zaburzeniami słuchowymi, wynikające z izolacji w klasie i trudności w nauce.

Diagnostyka centralnego zaburzenia słuchowego w Polsce jest niestety nadal na etapie prac przygotowawczych zmierzających do wytworzenia obowiązujących procedur i wyznaczenia standardów. Zwrócić należy również uwagę, iż bardzo często centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego mylnie diagnozowane są jako ADHD lub autyzm.

Dla celów właściwego zdiagnozowania dziecka z podejrzeniem centralnego zaburzenia przetwarzania słuchowego konieczne są konsultacje u specjalistów: lekarza audiologa w celu wykonania badania słuchu, psychologa – pomiar poziomu inteligencji przy wykorzystaniu metod werbalnych i niewerbalnych i wreszcie konsultacje logopedyczne mające zbadać i ocenić mowę bierną i czynną oraz słuch fonemowy.

Metoda Warnkego, wypracowana przez niemieckiego specjalistę Freda Warnke, również stosowana jest w diagnozowaniu CAPD. Uważa on, iż głównym powodem trudności w nauce u dzieci są centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego. Dzieci objęte tym zaburzeniem niezdolne są rozpoznać wzorce dźwiękowe słów słyszanych od wczesnego dzieciństwa. Z tego wynika niemożność określenia z jakich liter i głosek składa się wyraz. Diagnostyka zaburzenia według metody Warnkego przebiega z wykorzystaniem specjalistycznej aparatury medycznej Brain-Boy-Uniwersla-Professonal, przy pomocy której badana jest poprawność przetwarzania na poziomie centralnym wraz koordynacji wzrokowo-słuchowej. Procedura diagnostyczna podzielona jest na 14 etapów, z których każdy bada inną kompetencję w zakresie, słuchu, wzroku oraz motoryki. Pozwala to precyzyjnie określić deficyty dziecka oraz dobrać odpowiednią terapię.

4. Pomoc dla dzieci z centralnym zaburzeniem przetwarzania słuchowego

Dzieci dotknięte centralnym zaburzeniem przetwarzania słuchowego mają krótki okres zdolności utrzymania uwagi, kłopoty z koncentracją. Jak pokazują badania, zaburzenie to dotyka częściej chłopców niż dziewczynki. Dzieci te mogą mieć trudności ze zrozumieniem i zapamiętaniem informacji podanej w sposób werbalny, często zdarza się, że proszą o powtórzenie informacji. Mają trudności z zapamiętywaniem nazw miesięcy, mogą mieć również problemy z liczeniem oraz zapamiętaniem adresów czy też numerów telefonu. Są też znacznie bardziej wrażliwe na hałas, przy głośnym natężeniu dźwięków często bywają przestraszone i zdenerwowane.

Nauka polska dopiero w ostatnich latach opracowała programy pomocowe dla dzieci z CAPD, dlatego też terapeuci i pedagodzy częściej korzystają z metod anglosaskich. Terapia słuchowa według Tomatisa polega na wspieraniu funkcji słuchowych dziecka przy wykorzystaniu muzyki Mozarta, chorałów gregoriańskich oraz głosu matki. Program terapii składa się z 60. lub 120. seansów, trwających 30 minut. Wynikiem terapii jest poprawa koncentracji i zdolności do uczenia się, rozwijanie kompetencji językowych oraz społecznych.

Inną formą terapii jest indywidualne stymulacja słuchu Johansena. Polega ona na słuchaniu przez 10 minut filtrowanej muzyki instrumentalnej. Sesje odbywają się codziennie w okresie od 6. do 10. miesięcy. Kolejną formą terapii jest metoda zwana Auricula TM. Stosuje się w tym przypadku poszerzenie treningu słuchowego o elementy wizualne. Zadaniem dziecka jest identyfikacja przedmiotu na podstawie usłyszanego dźwięku. Fast for Word jest specjalistycznym programem komputerowym, za pomocą którego dziecko uczy się rozpoznawać, sekwencjonować i przypisywać dźwięki.

Program stymulacji percepcji słuchowej I. Polewczyk zawiera zestawy ćwiczeń z poszczególnych zakresów percepcji słuchowej: ćwiczenia w obrębie słuchu fizycznego, odtwarzanie struktur dźwiękowych, wyróżnianie wyrazów w zdaniu (analiza zdaniowa), ćwiczenia pamięci słuchowej, rozpoznawanie rymów oraz umiejętność tworzenia rymów, rozpoznawanie aliteracji, analiza i synteza sylabowa słów i pseudosłów, analiza i synteza fonemowa słów i pseudosłów, analiza i synteza logatomowa, przekształcanie słów, połączenia głoska – litera, ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych, ćwiczenia słuchu prozodycznego, ćwiczenia pamięci sekwencyjnej.

Polscy naukowcy, A. Sednerski (otolaryngolog) oraz R. Borowiecka (terapeuta) są twórcami platformy diagnostyczno-terapeutycznej APD-Medical, w ramach której prowadzą trening zwany Neuroflow. Autorzy tej metody zwracają uwagę na fakt, iż w przypadku CAPD mamy do czynienia z kilkoma obrazami klinicznymi. Najczęściej przyjmują one postać:
• zaburzeń uwagi słuchowej i rozumienia mowy w hałasie;
• zaburzeń fonologicznych oraz percepcji czasowej aspektów dźwięku;
• zaburzeń wymiany informacji słuchowej pomiędzy półkulami mózgu przez ciało modzelowate.

Do każdego podtypu zaburzenia dobrana jest inna, indywidualna forma terapii, pozwalająca w sposób jak najbardziej efektywny na niwelację zastanych deficytów.

Terapia centralnego zaburzenia przetwarzania słuchowego metodą Warnkego wykorzystuje specjalnie w tym celu stworzone urządzenie medyczne zwane „Alfa-Trainer”. Metoda polega na polepszeniu komunikacji między półkulami mózgu za pomocą treningu lateralnego. W czasie sesji dziecko w słuchawkach słyszy dwa różne głosy dobiegające z różnych kierunków, zmieniające swoje natężenie i lokalizację. Metoda Warnkego skupia się na przyczynach, a nie objawach, dlatego polecana jest przez wielu terapeutów.

Dziecko z zaburzeniami słuchu w wieku szkolnym poznaje rzeczywistość w sposób zniekształcony, czego konsekwencją jest występowanie trudności edukacyjnych oraz społecznych. Dziecko niedosłyszące natomiast poznaje świat poprzez percepcję wzrokową, dotyk, wibracje oraz smak i zapach. Odbiera wrażenia i tworzy spostrzeżenia w inny sposób niż dziecko słyszące, opierając działalność poznawczą na zjawiskach wzrokowych, co przyczynia się do zaburzeń pamięci słuchowej oraz wpływa na zachwianie równowagi pomiędzy procesami przetwarzania informacji.

5. Podsumowanie

W Polsce dzieci najczęściej diagnozowane są po rozpoczęciu nauki w szkole i wystąpieniu pierwszych problemów z nauką. Średni wiek dziecka to 8-9 lat. Zważywszy, że układ słuchowy rozwija się do 15 roku życia, większość dzieci ma jeszcze szanse na rozwinięcie dobrych umiejętności komunikacyjnych, jeśli obejmie się je specjalistyczną i holistyczną opieką, a nauczyciele będą znali naturę problemu dziecka. Wiedząc, jakie problemy psychologiczne zostały dostrzeżone u danego ucznia, należy ustalić realistyczny program działania, uwzględniający głównie system motywujący ucznia do konkretnego rodzaju nauki. Tu właśnie, oprócz zastosowania odpowiednich technik dydaktycznych, kształtujących poziom oraz rodzaj kompetencji językowej uczniów, wprowadzając u (wszystkich) uczniów świadomość krytycznej refleksji nad swoim działaniem, winien nauczyciel dążyć do autonomicznego zaangażowania się uczniów w całokształt tworzonych wspólnie lekcji językowych.

BIBLIOGRAFIA

1. ASHA. Central Auditory Processing: Current Status of Research and Implications for Clinical Practice. “American Journal of Audiology” 1996.
2. Borowiecka, R., Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego jedną z przyczyn trudności w uczeniu się i komunikacji, www.centrumedukacji.com.
3. Keith, R., Zaburzenia procesów przetwarzania słuchowego, w: Audiologia kliniczna, red. M. Śliwińska-Kowalska, Łódź 2005,
4. Polewczyk, I., Dziecko z CAPD w szkole – strategie diagnostyczne i terapeutyczne, w: red. Skibska, J., Dziecko z wadą słuchu oraz centralnymi zaburzeniami przetwarzania słuchowego, Libron – Filip Lohner, Kraków 2014
5. Szmeja Z., Sekuła A., Wiskirska-Woźnica B., Wojnowski, W., Ośrodkowe zaburzenia słuchu. w: Red. A. Pruszewicz, A. Obrębowski. Audiologia kliniczna – zarys. Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego, Poznań 2010.
6. Senderski A., Ośrodkowe zaburzenia słuchu u dzieci w wieku szkolnym. Materiały informacyjne, instrukcje do testów. Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, Warszawa 2007.
7. https://www.poradnia-nr3.pl/wp-content/uploads/2019/05/CAPD-R.-Borowiecka.pdf, data dostępu: 04.05.2023.
8. https://cms-v2-files.idcom-web.pl/sites/81/cms/szablony/982/pliki/metoda_warnkego.pdf, data dostępu: 06.05.2023.
9. https://neuroflow.pl/pl/?option=com_content&view=article&id=26&fbclid=IwAR1B_bl-pDBI0GMaF87bTqjUR-iAFEf99iTXkqzJ7-qFWlN128goSILG1LE, data dostępu: 06.05.2023.
10. Zaleski T., Centralne zaburzenia słuchu. „Logopedia” nr 20/1993.

Autor: Dominika Łaska – Czytelniczka Portalu