„Młodzi ludzie potrzebowali autorytetów zawsze, a dziś potrzebują bardziej niż kiedykolwiek”

Zapraszamy na rozmowę z panią dr Joanną Guzik-Iwińską, która poprowadzi organizowany przez nas kurs doskonalący na temat ochrony nietykalności osobistej nauczycieli wobec agresywnych zachowań uczniów w Węgrzcach pod Krakowem

Więcej informacji na temat kursu znajdziesz tutaj

Marek Maroszek: W szkołach oraz w placówkach coraz częściej spotykamy się z agresją uczniów w stosunku do nauczycieli i wychowawców. Z naszych obserwacji wynika, że problem dotyczy nie tylko placówek dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, a coraz częściej innych szkół, np. specjalnych, czy integracyjnych. Jak duża jest skala tego zjawiska i z czego może ono wynikać?

Joanna Guzik-Iwińska: Skala zjawiska zachowań agresywnych wobec nauczycieli i wychowawców staje się coraz bardziej zauważalna, można wręcz mówić o ich eskalacji, mimo że wiele incydentów umyka statystykom z tego powodu, że ich się po prostu nikomu nie zgłasza. Przyczyn jest kilka.

Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad w sposób wyraźny ewaluuje status społeczny naszego zawodu. Coraz częściej jesteśmy traktowani jako „sprzedawcy” usług edukacyjnych, dzieci wychowywane są w poczuciu bezkarności, a ich rodzice pozwalają sobie na jawną i często niesprawiedliwą krytykę naszej pracy. Teraz każdy staje się „specjalistą od wychowania”, wystarczy, że przeczyta kilka artykułów w Internecie. Nie szanuje się autorytetów, o ile jakiekolwiek się zna. Natomiast proces wychowawczy jest bardzo złożony, długotrwały, oparty na wartościach.

Obecnie nauczyciele znajdują się w klinczu między swoimi wartościami i wiedzą pedagogiczną a oczekiwaniami rodziców oraz dyrektorów. Rodzice chcą, by ich dziecko było w szkole docenione i szczęśliwe, żeby dobrze się uczyło, czyli najczęściej po prostu przynosiło dobre stopnie i było chwalone. Dyrektorzy z kolei cenią nauczycieli, na których nie ma skarg i którzy organizują dużo „wydarzeń”, którymi można się pochwalić na stronach internetowych placówek, bowiem przekłada się to na wizerunek zarówno dyrektora, jak i samej placówki. Mamy do czynienia ze swoistym „wyścigiem szczurów” w szkołach. Niestety w tym wyścigu tracimy z pola widzenia dobro głównego podmiotu, czyli ucznia. Żeby osiągać postępy w nauce i być przygotowanym do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu konieczny jest wysiłek, po prostu mozolna, często nudna praca, trening, dochodzenie do mistrzostwa pod okiem mistrza, który nie zawaha się wyrazić obiektywnie o postępach, motywować, „wyciskać siódme poty”, do kogo mamy jednak nieograniczone zaufanie. Takim mistrzem, autorytetem, powinien być właśnie nauczyciel. Niestety zanik wartości powoduje, że rodzice, a co za tym idzie – uczniowie, nie ufają i nie szanują szkoły/nauczycieli.

Dziś obchodzimy rocznicę Powstania Warszawskiego [1]. Czytam wywiad z powstańcem, panią Marią Mostowską, w którym opisuje ona jedną z powstańczych sytuacji: „…profesor Bogdanowicz powiedział: „Tam zostali ranni. Kto idzie?”. Powiem szczerze – bardziej bałam się tego, co pomyśli o mnie profesor, gdy nie pójdę, niż tego, że mnie zastrzelą”[2]. Młodzi ludzie potrzebowali autorytetów zawsze, a dziś potrzebują bardziej niż kiedykolwiek.

Powyższe rozważania o wartościach w związku z tematem tego wywiadu są potrzebne, bo pośrednio wiążą się z zaspokajaniem potrzeb człowieka. Bo to nie jest tak, że autorytetem stajemy się automatycznie. Dzieci, uczniowie są niebywali wrażliwi na każdy przejaw fałszu i wychwytują sytuacje, w których występują sprzeczności między tym, co dorośli mówią, a tym jak postępują. Wymagania stawiane przed nauczycielem, poza posiadaniem wiedzy merytorycznej, to przede wszystkim umiejętności tzw. miękkie i operacyjna wiedza psychologiczna.

Zgodnie z teorią potrzeb Abrahama Maslowa, nauczyciel/wychowawca powinien zadbać na lekcji, aby na poziomie zaspokajania potrzeb fizjologicznych uczniów zwrócić uwagę na higienę pracy umysłowej, możliwość relaksu, fizyczny wymiar warunków pracy czyli przestrzeń, nagłośnienie, świeże powietrze, zatłoczenie. Na poziomie potrzeby bezpieczeństwa powinien zadbać o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, zapewnić  przewidywalność sytuacji i cechować się stabilnością emocjonalną. Na poziomie potrzeby przynależności ważny jest przyjazny rodzaj nadzoru, pozytywny klimat emocjonalny, poczucie więzi. Każdy uczeń, i to wydaje się najważniejsze w szkole, ma wysoko rozwiniętą potrzebę uznania. Aby mu ją zapewnić, nauczyciel powinien stworzyć klimat umożliwiający samodzielność myślenia i działania, sprawiedliwość nagradzania, zachęcanie do prób. Z sytuacji szkolnych umożliwiających zaspokojenie potrzeby samorealizacji, wymienić należy możliwość rozwoju zainteresowań, akceptacja dla kreatywności, dostrzeganie zintegrowanych, celowych działań, wiara w siebie. Doskonałym nauczycielom, funkcjonującym na poziomie mistrzostwa, wybitnym autorytetom, udaje się dostrzec i rozwinąć u uczniów potrzebę transcendencji, czyli dążenia do wykraczania poza własne szczęście, wkraczanie w wyższe stany duchowe.

Wszystko to wydaje się proste i oczywiste, ale czy na jednej lekcji, w przepełnionej klasie, gdzie każdy uczeń jest indywidualnością, da się zaspokoić te wyżej wymienione potrzeby, a jednocześnie realizować podstawę programową? Pytanie jest raczej retoryczne, podejrzewam, że większość z nas udzieli negatywnej odpowiedzi. Jednocześnie nie będziemy w stanie efektywnie nauczać, o ile nie zaspokoimy wymienionych potrzeb uczniów i nie zapewnimy odpowiednich warunków nauki. Można powiedzieć, że to jest błędne koło powodujące, że brak autorytetów, nuda lub frustracja, brak docenienia w szkole, skutkują zachowaniami agresywnymi skierowanymi wobec nauczycieli nawet u zdrowych psychicznie uczniów. Zachowania te mają bowiem miejsce nie tylko w szkołach integracyjnych czy specjalnych, ale także ogólnodostępnych, na każdym poziomie edukacji.

U osób z zaburzeniami psychicznymi problem jest bardziej złożony, wymagający diagnozy psychiatry, psychologa czy neurologa oraz bardziej szczegółowych procedur i specjalistycznych metod pracy.

MM: Jakie formy może przybierać naruszenie nietykalności osobistej nauczyciela?

JGI: Naruszenie nietykalności osobistej oznacza mniej niż uszkodzenie ciała. To przestępstwo, które nie musi powodować zmian anatomicznych ani fizjologicznych organizmu, nie musi pozostawić na ciele żadnych śladów trwałych ani chwilowych. Najczęstsze, przykładowe czyny naruszające nietykalność osobistą to:

Czynna napaść

Czynna napaść jest w prawie karnym definiowana jako gwałtowne, zaczepne działanie, podjęte z zamiarem wyrządzenia fizycznej krzywdy, uszczerbku na zdrowiu lub zadania bólu np.: popchnięcie, uderzenie, kopnięcie, przewrócenie, rzucenie w osobę jakimś przedmiotem.

Szantaż, zmuszanie

Nauczyciela wykonującego zadania zawodowe nie wolno szantażować ani zmuszać do zaniechania wykonania czynności, na przykład wymuszania ocen pozytywnych, zdania egzaminu, przekazania informacji o pytaniach egzaminacyjnych, odstąpienia od wymierzenia kary, udzielenia nagany i innych zadań wynikających z pełnionej funkcji.

Zniewaga

Zniewaga to zachowanie obraźliwe wobec osoby, do której jest kierowane, wyrażające pogardę. Może być wyrażona poprzez epitet, wulgaryzm, obraźliwe pismo, list, uwłaczający, spreparowany wizerunek, obelżywy gest.

MM: Nauczyciele często nie mają umiejętności prawidłowego reagowania w przypadku agresji uczniów wobec nich. Nie wiedzą, jak prawo chroni ich w czasie wykonywania obowiązków służbowych. Jaka ochrona przysługuje nauczycielowi, jako funkcjonariuszowi publicznemu?

JGI: Zawód pedagoga regulowany jest prawnie przez Ustawę o Systemie Oświaty oraz Ustawę Karta Nauczyciela, która jest ustawą regulującą prawa i obowiązki nauczycieli, zgodnie z którymi stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która m. in. przestrzega podstawowych zasad moralnych. KN przewiduje również odpowiedzialność dyscyplinarną za uchybienie godności zawodu nauczyciela. Jednocześnie, zgodnie ze znowelizowanym z dniem 24 maja 2007 r. zapisem w Karcie Nauczyciela, nauczyciele uzyskali gwarancję ochrony przewidzianą w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych. Stanowi o tym art. 63 KN:

1. Nauczyciel, podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm).
2. Organ prowadzący szkołę i dyrektor szkoły są obowiązani z urzędu występować w obronie nauczyciela, gdy ustalone dla nauczyciela uprawnienia zostaną naruszone [3].

Celem wprowadzenia tej nowelizacji było ograniczenie coraz częstszych słownych i czynnych napaści wobec nauczycieli.

MM: Czy istnieją procedury postępowania w przypadku naruszenia nietykalności osobistej nauczyciela przez ucznia lub wychowanka?

JGI: Takie procedury powinny obowiązywać w każdej placówce. Dyrektor placówki, a najlepiej organ prowadzący, powinni szerzej propagować obowiązujące prawo chroniące nauczycieli, gdyż bardzo często pracują oni w warunkach trudnych nie zdając sobie sprawy, że jako funkcjonariuszy publicznych nikt nie ma prawa nie tylko stosować wobec nich czynnej napaści, ale również znieważać, pomawiać i zniesławiać, czyli dokonywać wobec nich czynów zabronionych stanowiących naruszenie nietykalności osobistej.

Procedury muszą być opracowywane  indywidualnie, w oparciu o obowiązujące prawo, w zależności od typu placówki, omówione i przyjęte przez rady pedagogiczne oraz powszechnie znane uczniom i nauczycielom. Nieznajomość prawa stawia nauczycieli w sytuacji ofiary, a uczniom i ich rodzicom brak jest świadomości, że nawet znieważający gest, czy nieprawdziwy, spreparowany wizerunek stanowi naruszenie nietykalności osobistej funkcjonariusza publicznego, jakim jest nauczyciel wykonujący swoje służbowe obowiązki.

Procedury obowiązujące w placówkach dla uczniów z zaburzeniami psychicznymi zostały przeze mnie opracowane i zaprezentowane w artykule: „Ochrona nietykalności osobistej nauczyciela/wychowawcy jako funkcjonariusza publicznego a zachowania agresywne uczniów z zaburzeniami psychicznymi i niedostosowaniem społecznym” opublikowanym czasopiśmie Probacja wydawanym przez Ministerstwo Sprawiedliwości nr 3/2016.

MM: Jak przeciwdziałać zachowaniom agresywnym, a jeśli się już pojawią, jak pracować z uczniem i jego rodzicami? Do kogo, do jakich podmiotów, nauczyciele mogą zwrócić się o wsparcie?

JGI: Częściowo na to pytanie udzieliłam już odpowiedzi, omawiając przyczyny zachowań naruszających nietykalność osobistą nauczycieli. Jeśli mamy zapewniony komfort pracy, znamy naszych uczniów, ich sytuację, potrzeby i możliwości, mamy dobre relacje z rodzicami, (co oczywiście nie oznacza pobłażliwości, ale opiera się na jasno określonych kryteriach wymagań) oraz intencje obu stron są pozytywne, to raczej nie spotkamy się ze strony uczniów z zachowaniami noszącymi znamiona naruszania naszej osobistej nietykalności.

Jeżeli chodzi o wsparcie, to ważne jest, aby nauczyciel czuł się dobrze w zespole, w którym pracuje, aby grono posługiwało się podobnymi wartościami i było otwarte na wymianę poglądów. Pierwsze wsparcie nauczyciel powinien otrzymać od swoich kolegów i koleżanek, dyrektora placówki, poradni psychologiczno-pedagogicznej, wreszcie od organu prowadzącego, pracowników kuratorium oraz policji, sądu rodzinnego, w cięższych przypadkach prokuratury.

Konkludując – ważne jest, abyśmy, jako nauczyciele, szanowali się wzajemnie, wspierali, znali swoje prawa, nie tylko obowiązki, gdyż w kryzysowych sytuacjach, jakimi niewątpliwie są naruszenia naszej nietykalności osobistej, najczęściej pozostajemy zostawieni sami sobie, samotni i bezradni, a powinniśmy otrzymać od naszych przełożonych i służb wsparcie oraz pomoc psychologiczną i prawną.

 MM: Serdecznie dziękuję za spotkanie.

Na szkolenie prowadzone przez panią dr Joanną Guzik-Iwińską „Procedury i środki prawne zapewniające ochronę osobistą nauczycieli jako funkcjonariuszy publicznych wobec zachowań agresywnych uczniów” możesz zapisać się tutaj.

Joanna Guzik-Iwińska – doktor nauk społecznych, pedagog specjalny, terapeuta z zakresu psychoedukacji, długoletni nauczyciel i wykładowca akademicki. Poza zagadnieniami związanym z resocjalizacją, zajmuje się procesem nabywania umiejętności czytania i pisania – jest autorką Metody Strukturalnej, polecanej szczególnie dla uczniów z deficytami rozwojowymi.

[1] Wywiad przeprowadzony został 1.08.2018

[2] Życie w okupowanej Warszawie miało tyle smaków i odcieni, że mocno nie w porządku jest to osądzanie, które odbywa się obecnie: Wysokie Obcasy Extra nr 7, 21/08/2014 (dostęp: 1.08.2018 r.)

[3] Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela Dz.U.2016.0.1379; https://www.lexlege.pl/karta-nauczyciela/art-63/ (dostęp 19.05.2017)