Trudne zachowania, czyli co ?

Dzieci i młodzież nie zawsze zachowują się w sposób, który podoba się dorosłym. Rodzice, nauczyciele często skarżą się, że dziecko ignoruje ich polecenia, nie przestrzega ustalonych zasad, nie słucha, dyskutuje i nie zgadza się z ich zdaniem. Warto pamiętać, że przecież każde dziecko miewa zachowania, które nam się podobają i takie, które nam przeszkadzają.

Analizując zachowanie dziecka, należy zadać sobie pytanie, kiedy powinno się interweniować. Należy odpowiedzieć sobie na pytanie: czy zachowanie jest objawem zaburzenia, choroby dziecka, czy wynika z trudności rodzica w wyznaczaniu granic, a może  wynika ono z niezaspokojonych potrzeb?

O ,,kłopotach’’ z dzieckiem warto myśleć w kontekście trzech rodzajów zachowań, rozpatrujemy:

1. Zachowania drażniące (adekwatne do wieku, ale  niepokojące lub drażniące szczególnie rodziców o zbyt wygórowanych wymaganiach, np. dziecko wzięło zapałki i robiąc doświadczenie podpaliło kawałek firanki, pobudzony 5 latek po przyjściu z przedszkola nie miał ochoty się położyć, tylko nagabywał rodziców, by wyszli z nim na rowerek. Oczekiwanie rodziców: najlepiej żeby dziecko niczego nie niszczyło i nie sprawiało problemów).

2. Zachowania niepożądane (nieodpowiednie do wieku i poziomu rozwoju dziecka , które stanowią problem dla dorosłego lub samego dziecka, np. dziecko reaguje płaczem na każdą przegraną, rzuca się na ziemię lub bije rodzica, gdy ten mu czegoś odmawia), które mogą być zwiastunem poważniejszych problemów.

3. Zaburzenie, zaburzenia zachowania (ADHD, ODD, ….) ( zbiór niepożądanych zachowań trwających co najmniej kilka miesięcy. Zachowanie znacząco wpływa na funkcjonowanie dziecka i jego otoczenia. Rozpoznanie u dziecka zaburzenia związane jest z odnalezieniem w jego funkcjonowaniu wielu trudnych, problemowych zachowań, które układają się w charakterystyczny obraz. Diagnoza, czyli określenie rodzaju zaburzenia, umożliwia wdrożenie określonego algorytmu postępowania leczniczego i terapeutycznego).

Analizując trudne zachowania u dzieci, trzeba pamiętać, że ich przyczyny są złożone. Możemy powiedzieć, że częściowo zależą od genów odziedziczonych po przodkach (temperament), a częściowo od wychowania (charakter).

Należy również pamiętać, że w postępowaniu dorosłych (rodziców, nauczycieli) wobec dzieci, mogą pojawiać się zachowania zwiększające ryzyko pojawienia się problemów (czynniki ryzyka) oraz zachowania zmniejszające ryzyko (czynniki protekcyjne).

O zaburzeniu zachowania mówimy wówczas, gdy zachowanie nieadekwatne do sytuacji staje się regułą, a dziecko w różnych sytuacjach prezentuje stały stereotyp zachowania. Definicja ta wskazuje na pewne cechy zaburzonych zachowań, kryteria które pozwalają nam odróżnić je od zachowań uznawanych za ,,normalne”. Są to:

• nieadekwatność (zachowanie które nie uwzględnia indywidualnych cechy sytuacji, jest nieracjonalne, a przez to wydaje się obserwującym je osobą dziwne czy nawet szokujące),
• sztywność reakcji (w różnych sytuacjach dziecko/uczeń prezentuje pewien stereotyp zachowania np. reaguje wobec innych w sposób prowokujący i agresywny),
• szkodliwość dla podmiotu i otoczenia (uczeń łamie reguły, społeczne zasady, określające sposób odnoszenia się ludzi względem siebie. Zachowanie ucznia wprawia innych w konsternację , dezorganizuje przebieg lekcji, utrudnia innym naukę, wywołuje złość, bezradność a nawet lęk),
• obecność negatywnych emocji (zaburzonym zachowaniom zwykle towarzyszą przykre emocje – lęk, złość, nienawiść, wstyd, poczucie winy, zazdrość, niechęć itp. – jednak niekiedy są one zamaskowane i trudno je zrozumieć, dopóki nie widzimy kontekstu, w jakim zostały ukształtowane).

Czym jest zachowanie, co na nie wpływa?

 Zachowanie może być:

• wiadomością
• środkiem komunikowania się
• formą aktywności społecznej.

Zachowanie:

• ma wpływ na uczucia i myślenie, a uczucia i myśli wpływają na zachowanie
• rozgrywa się w pewnym kontekście
• jest wynikiem osobowości/charakteru i wspomnianego kontekstu.

Jakie czynniki wpływają na to, że dzieci/uczniowie zachowują się w dany sposób?

Niejawne czynniki, ,,napędzające’’ zachowania: 

• nieświadomość reguł społecznych
• nieświadomość uczuć innych osób
• podwyższona wrażliwość lub niedowrażliwość sensoryczna
• podatność na dystraktory
• frustracja
• niewłaściwe reakcje na zmiany, inne osoby
• brak  zaangażowania wszystkich,  brak konsekwencji w postępowaniu
• nuda
• złe samopoczucie
• brak reakcji na sygnały wysyłane przez dziecko
• zwracanie uwagi na porażki dziecka
• brak chwalenia, niedostrzeganie pozytywów w zachowaniu dziecka
• stosowanie kar fizycznych
• zbyt surowe lub zbyt pobłażliwe metody wychowawcze
• nieokazywanie dziecku ciepła, uwagi, zaangażowania, empatii
• niewłaściwe oczekiwania wobec możliwości rozwoju dziecka( nadmierne oczekiwania).

Rzeczywistość szkolna. Kogo i jak zmieniać?

Nauczyciele często narzekają na to, w jaki sposób zachowują się uczniowie, bywa, że podejmowane przez nich interwencje, przynoszą tylko doraźną poprawę ,,tu i teraz”.

Klasa szkolna jest względnie autonomicznym, funkcjonalnym układem społecznym. Wzajemne zależności pomiędzy zachowaniami członków tej grupy – uczniów i nauczycieli – powodują, że zmiana w zachowaniu jednej   z osób wpływa na zachowania wszystkich pozostałych oraz na funkcjonowanie systemu jako całości. Nauczyciel ma duży wpływ na całą  klasę – zarówno na cały zespół uczniów, jak i na każde dziecko z osobna. Planując określone działania na terenie klasy, nie powinien koncentrować się tylko na zmianie ,,Jasia”. Powinien mieć świadomość swojego wpływu i wziąć za niego odpowiedzialność. Nauczyciel nie ma takiej mocy by zmienić ucznia, jeśli też uczeń nie będzie tego chciał. Może natomiast tworzyć warunki sprzyjające zmianie. Nauczyciel może również – i powinien – wpływać na swoje zachowanie i świadomie nim sterować. Zmiana samego siebie jest warunkiem rozwoju. Jeżeli nauczyciel działa w określony sposób i to nie przynosi zamierzonych efektów, rezultatów, to powinien zmienić swoje działanie. Wtedy ma szansę wywołać zmianę taką, jaka jest mu potrzebna.

Należy pamiętać, że na postrzeganie drugiej osoby ma wpływ nasze nastawienie, nasza postawa.  Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie, mogą w ten sposób przypisywać drugiej stronie nieprawdziwe intencje, co może prowadzić do zachowań niepożądanych. Aby tak się nie stało, należy uświadomić sobie i uczniom potrzeby obu stron, przedyskutować co dla każdego jest ważne i wartościowe, a następnie dobrać skuteczne strategie postępowania, które są akceptowane przez obie strony. Warto jest spróbować zmienić swój sposób myślenia o trudnym zachowaniu dziecka/ucznia i o samym uczniu.

Żeby zbudować strategię postępowania w przypadku dziecka/ucznia, który przejawia trudne zachowania, niepożądane, warto zbudować profil danego dziecka/ucznia. Powinniśmy najpierw:

• ,,poznać” tego ucznia, nawiązać z nim relację
• spróbować  poznać i zrozumieć ,,niejawne czynniki napędzające’’
• zrozumieć wpływ środowiska.

Budujemy profil dziecka/ucznia poprzez odpowiedzenie sobie (jednak nie koniecznie samodzielnie) na pytania:

•  co jest ważne dla dziecka
•  co inni o nim mówią (tylko pozytywy)
•  w jaki sposób możemy udzielić mu wsparcia.

Profil ma posłużyć między innymi rozbudowaniu ważnych rzeczy dla dziecka, ma wzmacniać pozytywny obraz jego osoby. Będzie nam chodziło o budowanie jego dobrego samopoczucia. Szukamy takich rozwiązań, które będą realne do wykonania. Służy on również pobudzeniu naszego myślenia i odpowiedzenia sobie na pytanie, co ja takiego mogę zrobić, żeby to/ten dziecko/uczeń poczuł się lepiej, co ja mogę zmienić w swoim postępowaniu, działaniu żeby mu pomóc.

Również cele jakie sobie stawiamy do osiągnięcia, powinny być realne, a nie idealne. Istotne jest dobre rozpoznanie obszarów deficytowych ucznia/dziecka, które mogą ograniczyć nasze wymagania wobec niego. Dobra, wnikliwa diagnoza, rozpoznanie i zrozumienie tych obszarów jest  istotne dla budowania strategii pracy po to, aby nie doszło do sytuacji, w której dziecko/uczeń będzie karany za deficyty czy ich objawy.

Etapy budowania strategii pracy z dzieckiem/klasą.

1. Diagnoza problemu – co się dzieje? dlaczego tak się dzieje?:

a) opis trudnych zachowań dziecka

b) przyczyny takiego zachowania

c) co przeżywa dziecko – jego uczucia i potrzeby

d) określenie mocnych stron dziecka

e) co na dziecko działa?

f) co na dziecko nie działa?

2. Cele oddziaływań korygujących – co chcemy osiągnąć?

3. Plan oddziaływań korygujących – w jaki sposób chcemy osiągnąć cel?

a) jak możemy mu pomóc? – pomysły działań

b) ustalenia: co? kto? kiedy zrobi?

W przypadkach gdzie nie wystarczą działania wychowawcze, korygujące, sam nauczyciel czy rodzic nie jest w stanie rozwiązać problemu, konieczne jest wdrożenie rozwiązań na poziomie całej szkoły. Należy rozważyć również współpracę z placówkami (np. poradnią psychologiczno-pedagogiczną), które mogą wesprzeć rodzica/szkołę w podejmowanych działaniach. Da nam to również większą moc oddziaływania na dziecko poprzez zaangażowanie wielu osób, a nie tylko indywidualną pracę każdego z nich na swój sposób. A ważne jest, by podejmowane działania były spójne i konsekwentne. Daje to również poczucie współodpowiedzialności za podejmowane działania. Ponadto dzielenie odpowiedzialności z innymi osobami i udzielanie sobie wsparcia  przyczynia się do zmniejszenia obciążenia psychicznego rodziców/nauczycieli.

Opracowanie: mgr Anna Malarczyk

Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli

Literatura:

1. Aleksandra Karasowska ,,Profilaktyka na co dzień. Metoda budowania strategii w pracy z dzieckiem/klasą” (2009) PARPAMEDIA Warszawa

2. Aleksandra Karasowska „Uczeń z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w środowisku szkolnym” ORE Warszawa