Istota niepełnosprawności intelektualnej

Aktualnie pojęcie niepełnosprawności intelektualnej – jako termin przyjęty przez stowarzyszenia/towarzystwa/organizacje i obowiązujący formalnie/oficjalnie/urzędowo
w klasyfikacjach/podręcznikach – zastąpiło inne przedtem stosowane pojęcia, takie jak: pojęcie niedorozwoju umysłowego, pojęcie oligofrenii, pojęcie upośledzenia umysłowego.  

Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest akceptowane przez Amerykańskie Stowarzyszenie ds. Niepełnosprawności Intelektualnej i Rozwojowej (American Association on Intellectual and Developmental Disabilities – AAIDD). Stąd pojęcie to zostało uwzględnione w opracowanym przez to Stowarzyszenie podręczniku pod tytułem: Niepełnosprawność intelektualna. Definicja, Klasyfikacja i System Wsparcia – Edycja 11 (Intellectual Disability. Definition, Classification and Systems of Supports – Eleventh Edition/ID-11), opublikowanym w 2010 roku.

Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest uznawane przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization – WHO). Stąd pojęcie to zostało uwzględnione w opracowanej przez tą Organizację klasyfikacji pod tytułem: Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – Rewizja 11 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems –– Eleventh Revision/ ICD-11),  wydanej w 2018 roku.

Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest akceptowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association – APA). Stąd pojęcie to zostało uwzględnione w opracowanym przez to Towarzystwo podręczniku pod tytułem: Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych – Edycja 5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – Fifth Edition/DSM-5), opublikowanym w 2013 roku.   

Obecnie pojęcie niepełnosprawności intelektualnej rozumiane jest jako: istotne ograniczenie w funkcjonowaniu intelektualnym oraz w zachowaniu adaptacyjnym (w zakresie teoretycznych zdolności/umiejętności dostosowawczych: czytanie, pisanie, liczenie, mówienie, rozumienie; w zakresie społecznych zdolności/umiejętności przystosowawczych: komunikowanie się, kontaktowanie się, przestrzeganie wartości, norm, reguł, zasad, współdziałanie; w zakresie praktycznych zdolności/umiejętności dostosowawczych: niezależność, samodzielność, obsługiwanie się, wykonywanie zadań, zaspokajanie potrzeb), występujące przed 18 rokiem życia (ID-11 autorstwa Roberta L. Schalocka i współpracowników z 2010 roku).

Stopnie niepełnosprawności intelektualnej

Najpopularniejsze testy inteligencji/skale inteligencji, posługujące się określeniem ilorazu inteligencji, pozwalają na ustalenie poziomu rozwoju intelektualnego/umysłowego. Po pierwsze, jest to poziom inteligencji przeciętny/średni (odpowiadający wartości 100 punktów, gdy wiek umysłowy jest równy wiekowi życia). Po drugie, jest to poziom inteligencji powyżej przeciętnego (odpowiadający wartości powyżej 100 punktów, oznaczającej przyspieszenie rozwoju intelektualnego w stosunku do wieku życia), przy odchyleniach standardowych (wyznaczających przedziały ilorazu inteligencji) o wartościach 15/16 punktów od średniej, zależnie od testu/skali. Po trzecie, jest to poziom inteligencji poniżej przeciętnego (odpowiadający wartości poniżej 100 punktów, oznaczającej opóźnienie rozwoju intelektualnego w stosunku do wieku życia), przy odchyleniach standardowych (wyznaczających przedziały ilorazu inteligencji) o wartościach 15/16 punktów od średniej, zależnie od testu/skali.

W teście inteligencji/skali inteligencji Davida Wechslera – Test IQ Wechslera/Skala IQ Wechslera, który został znormalizowany w ten sposób, że średnia w populacji wynosi 100, a odchylenie standardowe 15, rozwój intelektualny/umysłowy odpowiadający ilorazowi inteligencji przedstawia się następująco: rozwój intelektualny bardzo wysoki/inteligencja bardzo wysoka odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 146 (odchylenie standardowe od 3,01); rozwój intelektualny wysoki/inteligencja wysoka odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 131 do 145 (odchylenie standardowe od 2,01 do 3,00); rozwój intelektualny wyższy niż przeciętny/inteligencja powyżej przeciętnej odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 116 do 130 (odchylenie standardowe od 1,01 do 2,00); rozwój intelektualny przeciętny/inteligencja przeciętna odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 85 do 115 (odchylenie standardowe do 1); rozwój intelektualny niższy niż przeciętny/inteligencja poniżej przeciętnej odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 70 do 84 (odchylenie standardowe od – 1,01 do – 2,00); niedorozwój umysłowy lekki/w stopniu lekkim odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 55 do 69 (odchylenie standardowe od – 2,01 do – 3,00); niedorozwój umysłowy głębszy umiarkowany/w stopniu umiarkowanym odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 40 do 54 (odchylenie standardowe od – 3,01 do – 4,00); niedorozwój umysłowy głębszy znaczny/w stopniu znacznym odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 25 do 39 (odchylenie standardowe od – 4,01 do – 5,00); niedorozwój umysłowy głęboki/stopnia głębokiego odpowiada ilorazowi inteligencji (IQ) w granicach od 24 (odchylenie standardowe od – 5,01).  

Niepełnosprawność intelektualna analizowana jest: w kontekście medycznym (jako defekt biologiczny, deficyt biologiczny), w kontekście pedagogicznym (jako kłopoty, problemy, trudności w uczeniu się), w kontekście psychologicznym (jako niepowodzenie, odchylenie, zaburzenie w procesie rozwoju), w kontekście socjologicznym (jako fakt kulturowy, fakt społeczny).

Niepełnosprawność intelektualna jest stanem, powstającym w dzieciństwie, o zróżnicowanej genezie (etiologii). Nie jest chorobą. Nie jest zaburzeniem psychicznym. Nie jest zaburzeniem osobowościowym. Charakteryzuje się wzajemnymi związkami między możliwościami intelektualnymi i możliwościami adaptacyjnymi. Cechuje się generalnie zmianami progresywnymi (wzrostem sprawności), a nie zmianami regresywnymi (spadkiem sprawności). Charakteryzuje się różnym kształtowaniem się funkcji w ramach danego stopnia, poziomu. Występuje jako zaburzenie bazowe (podstawowe), zaburzenie dopełniające (uzupełniające). Pojawia się jako zaburzenie izolowane (pojedyncze), zaburzenie sprzężone (mnogie). Występuje jako zaburzenie pierwotne (pierwsze), zaburzenie wtórne (kolejne).  

Stopień lekki niepełnosprawności intelektualnej

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim zazwyczaj uwarunkowana jest wieloczynnikowo – oddziaływanie czynników biologicznych (genetycznych, somatycznych), oddziaływanie czynników środowiskowych (naturalnych, przedmiotowych, kulturowych, społecznych, wychowawczych), współoddziaływanie czynników (biologicznych, środowiskowych), zasadniczo u niektórych (części) osób możliwe do wskazania.  

Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu lekkim odznaczają się: myśleniem na poziomie operacji konkretnych; spostrzeżeniami jednostronnym, niedokładnym; wyobrażeniami jednostronnymi, niedokładnymi; uwagą dowolną, mimowolną, nietrwałą; pamięcią logiczną, mechaniczną, nietrwałą; mową werbalną, wyrazami prostymi, złożonymi, zdaniami prostymi, złożonymi, nieprawidłowościami mowy, języka; emocjami niższymi, emocjami wyższymi, chwiejnością emocjonalną, niestałością emocjonalną; niekonsekwencją, niewytrwałością, niezmotywowaniem, realizowaniem bliskich zadań, nierealizowaniem dalekich zadań; agresją, zaburzeniami socjalizacji, zaburzeniami zachowania; radzeniem sobie z pełnieniem ról; całkowitą niezależnością, całkowitą samodzielnością; potrzebą wsparcia (doraźnie).

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim w indywidualnych przypadkach może być odwracalna, co ewentualnie oznacza funkcjonowanie na poziomie normy.   

Stopień głębszy niepełnosprawności intelektualnej

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębszym zazwyczaj uwarunkowana jest jednoczynnikowo – uszkodzenie centralnego systemu nerwowego, zasadniczo u wszystkich (bardziej większości niż mniejszości) osób możliwe do określenia, wskazania.

Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu głębszym odznaczają się: myśleniem przedoperacyjnym; spostrzeżeniami jednostronnymi, niedokładnymi; wyobrażeniami jednostronnymi, niedokładnymi; uwagą mimowolną, nietrwałą; pamięcią mechaniczną, nietrwałą; mową słowną, mową niesłowną, wyrazami prostymi, zdaniami prostymi, dźwiękami artykułowanymi, dźwiękami nieartykułowanymi, gestami; emocjami labilnymi, emocjami niższymi; agresją, autoagresją w zachowaniu; komunikatywnością, kontaktowością w zachowaniu; możliwością wyuczeniem się czytania, pisania; możliwością wyuczenia się samoobsługi, czynności wykonywanych w domu, czynności wykonywanych w pracy; korzystaniem z urządzeń, korzystaniem z usług; częściową niezależnością, częściową samodzielnością; potrzebą opieki, pomocy (ciągle, stale).

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębszym w jednostkowych przypadkach  może być odwracalna, co nie oznacza funkcjonowania na poziomie normy.

Stopień głęboki niepełnosprawności intelektualnej

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim zazwyczaj uwarunkowana jest jednoczynnikowo – uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, zasadniczo u wszystkich (bardziej większości niż mniejszości) osób możliwe do ustalenia, wskazania.

Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu głębokim odznaczają się: myśleniem sensoryczno-motorycznym; brakiem kontaktu wzrokowego, słuchowego, występowaniem kontaktu wzrokowego, słuchowego; mową ciała, mową mimiczną, mową pantomimiczną, dźwiękami artykułowanymi, dźwiękami nieartykułowanymi; emocjami przyjemności, zadowolenia, emocjami przykrości, niezadowolenia, niekontrolowaniem emocji, zmianami emocji; brakiem inicjatywy, intencji, występowaniem inicjatywy, intencji; agresją, autoagresją w zachowaniu; dowodami przywiązania w zachowaniu; możliwością wyuczenia się prostych nawyków, prostych reakcji, prostych zachowań; brakiem niezależności, brakiem samodzielności; potrzebą opieki, pomocy (ciągle, stale).

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim w jednostkowych przypadkach może być odwracalna, co nie oznacza funkcjonowania na poziomie normy. 

Bibliografia/Literatura:

Chrzanowska I. (2021). Pedagogika specjalna – od tradycji do współczesności. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Doroszewska J. (1989a). Pedagogika specjalna (1). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo.

Doroszewska J. (1989b). Pedagogika specjalna (2). Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo.

Lausch-Żuk J. (1991). Dzieci głębiej upośledzone umysłowo, w: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie (239–276). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Lausch-Żuk J. (1997). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym, w: W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna (131–147). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Lipkowski O. (1977). Pedagogika specjalna (zarys). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Obuchowska I. (1991). Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim, w: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie (199–239). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Sękowska Z. (1985). Pedagogika specjalna. Zarys. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Sękowska Z. (2001). Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej.

Sowa J. (1997). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE.

Wyczesany J. (1997). Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, w: W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna (119–129). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Autor: Lidia Pustkowiak – nauczyciel akademicki, nauczyciel mianowany, nauczyciel wychowawca, magister pedagogiki specjalnej w zakresie pedagogiki resocjalizacyjnej, doktor nauk pedagogicznych – Czytelniczka Portalu