Program własny „Odkrywam własne ciało. Rozwijanie somatognozji u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną”

WSTĘP

Orientacja w schemacie własnego ciała – somatognozja –  to zdolność do wyczuwania, nazywania i wskazywania części ciała oraz do rozróżniania strony lewej i prawej. Każdy człowiek odczuwa potrzebę poznania i kontrolowania własnego ciała. Schemat ciała jest wynikiem syntezy całości wrażeń odbieranych świadomie i podświadomie, które definiują jego usytuowanie w przestrzeni i ruchu.

W sytuacji gdy nie może tego osiągnąć, staje się często napięty, niespokojny. Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, często z dodatkowymi sprzężeniami, których rozwój psychomotoryczny jest bardzo ograniczony, nie doświadczają większości doznań ruchowych. Dzieci leżące, większość czasu spędzające w łóżku na plecach, nie mają rozwiniętej świadomości posiadania klatki piersiowej, brzucha czy nawet twarzy. W ten sposób ich postrzeganie samych siebie i kontrola własnego ciała stają się bardzo ograniczone. Dlatego należy pomóc tym osobom odczuć własne ciało, a co za tym idzie, wyrabiać i utrwalać orientację w schemacie własnego ciała.

ZAŁOŻENIA PROGRAMU I METODY PRACY

Dla prawidłowego kształtowania się schematu własnego ciała największe znaczenie mają trzy bazowe układy zmysłowe człowieka: układ przedsionkowy, układ proprioceptywny i układ dotykowy.

Układ przedsionkowy jest podstawowym zmysłem rozwijającym się jeszcze w okresie płodowym. Receptory wrażeń przedsionkowych znajdują się w uchu wewnętrznym. Układ przedsionkowy szczególnie odpowiada za kontrolowanie ruchów liniowych (góra, dół, na boki) i rotacyjnych wykonywanych przez człowieka, odbieranie informacji związanych z działaniem siły grawitacji, orientację w położeniu ciała w stosunku do powierzchni Ziemi, informowanie ośrodkowego układu nerwowego o położeniu głowy w stosunku do szyi i reszty ciała oraz do otaczającej przestrzeni, utrzymanie stałego pola widzenia podczas ruchów głowy oraz poczucie bezpieczeństwa grawitacyjnego.

Najwcześniej rozwijającym i dojrzewającym systemem zmysłowym jest układ proprioceptywny. Jego receptory znajdują się głównie we wszystkich mięśniach i skórze, ale także w stawach, więzadłach, ścięgnach i tkance łącznej. Układ proprioceptywny odpowiada najbardziej za wytwarzanie somatognozji, za poczucie obecności ciała, odczuwania ciężaru i poszczególnych jego części w przestrzeni, wytwarzanie odruchów  prostowania i równowagi, które kształtują prawidłową motorykę  i przyczyniają się do przeciwdziałania sile grawitacji. Ponadto odpowiada za poruszanie częściami ciała bez udziału wzroku oraz wykonywanie swobodnych, precyzyjnych ruchów.

Natomiast układ dotykowy rozwija się bardzo wcześnie bo około piątego, szóstego tygodnia po poczęciu. Informacje dotykowe trafiają do nas przez receptory znajdujące się w naszej skórze od głowy do palców u stóp. Układ ten ma wpływ na poznawanie własnego ciała, różnicowanie bodźców dotykowych i wczesne poznawanie przedmiotów.

Zastosowane metody pracy w programie „Odkrywam własne ciało. Rozwijanie somatognozji u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną” będą ściśle powiązane w wyżej wymienionymi układami zmysłowymi człowieka. Mój program bazował zatem będzie na kilku zasadniczych pozycjach metodycznych opracowanych z myślą o rozwijaniu świadomości posiadania ciała u osób z dużymi ograniczeniami w sferze intelektualnej i psychomotorycznej. Przede wszystkim w swojej pracy chcę się oprzeć na masażu Shantali, Programach Aktywności M. i Ch. Knillów, Metodzie Ruchu Rozwijającego W. Sherborne i innych ćwiczeniach.

Hinduski masaż Shantali stymuluje rozwój motoryczny dziecka, a przez to wpływa na jego rozwój poznawczy, szczególnie w zakresie mowy, myślenia i pamięci. Poprawia on „swobodę ruchów, wpływa na samopoczucie naszego ucznia, zapewnia mu relaks oraz rozluźnia mięśnie i stawy. Zarówno we wczesnym okresie życia dziecka, jak i w późniejszych, zważywszy, że mówimy tu o dzieciach z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, a często i ruchową – jest wyjątkowo korzystny, wspomaga koordynację mięśni i zwiększa ich elastyczność, powodując wzrost możliwości poznawczych naszego ucznia. Masaż stymuluje układ krążenia i układ odpornościowy, wspomaga pracę serca, oddychanie” ^[1].

Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne jest doskonałą metodą dostarczającą dzieciom wielu doznań fizycznych. Wykorzystuje ona ruch jako narzędzie wspomagające i korygujące rozwój psychofizyczny dziecka. „Opiera się ona na założeniu, że doświadczenia ruchowe mają duże znaczenie dla rozwoju wszystkich dzieci, a szczególnie ważne dla tych dzieci ze specjalnymi potrzebami, które często mają trudności w kontakcie z własnym ciałem oraz w relacjach z innymi ludźmi”^[2]. W pracy z dziećmi wykorzystam tylko te ćwiczenia, które bezpośrednio powiązane są z rozwijaniem somatognozji. Nie będą one wymagały od uczestników ukierunkowanej aktywności własnej, nauczyciel będzie stroną czynną, dziecko – bierną. Dodatkową zaletą tych ćwiczeń jest to, iż wykonujemy je na kocu lub materacu, który daje naszym dzieciom poczucie bezpieczeństwa.

Kolejną metodą, której podstawowym założeniem jest ruch, są opracowane przez Marianne i Christophera Knillów Programy Aktywności: Świadomość ciała, Kontakt i Komunikacja. „Podstawowym założeniem jest stwierdzenie, że rozwój człowieka uzależniony jest od zdolności do nabywania, organizowania i wykorzystania wiedzy o sobie. Zależy on od sposobu, w jaki ludzie zaznajamiają się ze swoim ciałem i uczą się jak go używać. Niektórzy mają trudności w doświadczaniu, nabywaniu i organizowaniu podstawowych informacji o sobie. Ich interakcja ze środowiskiem staje się ograniczona i w rezultacie mogą oni wykształcić zaburzony obraz swojego ciała. Może im zabraknąć kontroli nad ruchami i mogą napotykać na poważne problemy w komunikacji. To wszystko bywa przyczyną ogólnego poczucia braku bezpieczeństwa i zaburzeń emocjonalnych, które z kolei hamują możliwości normalnego rozwoju”^[3].

Środkiem zaradczym na ten stan rzeczy jest, wg M. i Ch. Knillów, rozwijanie somatognozji oraz świadomości i wrażliwości dzieci na wzajemne kontakty, sygnały i reakcje. W swoich Programach Aktywności autorzy skojarzyli ruch i dotyk ze specjalnie skomponowaną muzyką. Wykonując przy muzyce określone ćwiczenia (z pomocą nauczyciela), dziecko uczy się odczuwania własnego ciała i otwiera się na doznania dotykowe z otoczenia. Muzyka zwiększa i stymuluje uwagę dziecka, kieruje nią i motywuje do określonej aktywności. Dziecko słysząc ją domyśla się, co może się teraz zdarzyć i jakie ruchy należy w danym momencie wykonać. Najbardziej odpowiednim programem w mojej pracy będzie Program Specjalny (SPH), stworzony z myślą o osobach z największymi deficytami rozwojowymi.

Ponadto zastosuję dodatkowe ćwiczenia, będące doskonałym uzupełnieniem ww. metod. Chciałbym wykorzystać do ćwiczeń lustro, w którym będzie można zobaczyć swoje części ciała, zapoznać dzieci ze stronami ciała.

PROCEDURY  OSIĄGANIA  CELÓW

Metody, zasady i formy programu są dostosowane do możliwości i potrzeb dziecka, rodzaju i stopnia zaburzeń, poziomu sprawności i wydolności fizycznej, rozwoju umysłowego dziecka, wieku oraz zaleceń poradni psychologiczno–pedagogicznej.

Świat dziecka głęboko upośledzonego jest często niezrozumiały, zarówno dla niego jak i otoczenia, brak u niego poczucia bezpieczeństwa, wszystko, co nowe, wywołuje często lęk. Aby zapewnić uczestnikom programu niezbędne poczucie bezpieczeństwa oraz przewidywalność zdarzeń, proponowany tok zajęć będzie miał w miarę możliwości ustrukturalizowany charakter. Będą odbywały się w znanym dzieciom pomieszczeniu, zawsze o podobnej porze dnia.

W myśl zasady podmiotowości i indywidualności – każdy wychowanek traktowany będzie jako partner działań rewalidacyjnych, przy szczególnym uwzględnieniu jego potrzeb i możliwości. Realizacja programu będzie miała charakter systematyczny, co da uczestnikom możliwość przewidywalności zdarzeń, a co za tym idzie, większe poczucie bezpieczeństwa. Nie zapomnę oczywiście o podstawowej metodzie pracy rewalidacyjno-wychowawczej – o wzmocnieniach pozytywnych. Będę zauważał wszystkie najdrobniejsze postępy i wyraźnie, jednoznacznie je wzmacniał. Po każdych zajęciach przeanalizuję podjęte działania by móc optymalizować swoje oddziaływania i modyfikować je w miarę postępów dzieci.

ADRESACI PROGRAMU

Program „Odkrywam własne ciało. Rozwijanie somatognozji u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną” jest adresowany dla dzieci z zespołowych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z Ośrodka Rewalidacyjno-Wychowawczego w Zespole Placówek Szkolno-Wychowawczych w Głogowie.

CZAS TRWANIA PROGRAMU

Marzec 2017 r. – maj 2019 r. Wymiar czasowy – 2 godziny miesięcznie.

PROGRAM OPRACOWANO W OPARCIU O:

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.
• Literaturę z zakresu pedagogiki specjalnej, terapii dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

CEL GŁÓWNY:

Poprawa orientacji w schemacie własnego ciała, gromadzenie nowych doświadczeń oraz obudzenie ciekawości i radości eksperymentowania.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

• gromadzenie nowych doświadczeń i rozwijanie zdolności postrzegania,
• zdobywanie nowych doświadczeń zmysłowo-ruchowych,
• nabieranie świadomości istnienia,
• rozwijanie wrażliwości dotykowej,
• rozwijanie i mobilizowanie do podejmowania aktywności ruchowej,
• dostarczanie optymalnej ilości bodźców stymulujących zmysły,
• rozwijanie wiedzy o otaczającym świecie,
• odczuwanie wszelkich rodzajów ruchu,
• zaspokojenie potrzeby kontaktu z drugą osobą, z rówieśnikami w grupie,
• poczucie bycia sprawcą,
• wywołanie pozytywnych emocji,
• zaspokojenie poczucia bezpieczeństwa,
• uaktywnienie układu oddechowego i układu krążenia.

PRZEWIDYWANE EFEKTY ZWIĄZANE Z WPROWADZONYM PROGRAMEM:

• wychowanek zdobędzie większą orientację w schemacie własnego ciała,
• dziecko będzie czerpało radość z doświadczania i eksperymentowania z drugą osobą,
• uczestnik zdobędzie nowe doświadczenia zmysłowo-ruchowe,
• wzrośnie ilość i jakość kontaktów z drugim człowiekiem – nauczycielem, terapeutą, ale i rówieśnikami,
• uczestnik będzie miał lepszą koordynację wzroku z działalnością ruchową,
• zwiększy się poczucie bezpieczeństwa, zmniejszą reakcje lękowe podczas codziennych zajęć rewalidacyjno-wychowawczych.

FORMY  PRACY:

 indywidualna praca rotacyjna.

EWALUACJA  PROGRAMU

Ewaluacja będzie przeprowadzana po zakończeniu każdego roku szkolnego. Dotyczyć będzie refleksji na temat jakości proponowanego programu, oszacowania, w jakim stopniu został zrealizowany, uświadomienia przeszkód pełnego osiągnięcia celów. Dokładna diagnoza umiejętności funkcjonalnych wychowanków pozwoli poznać efekty pracy. Na jej podstawie opracowane będzie sprawozdanie z realizacji programu za każdy rok szkolny.

BIBLIOGRAFIA

Bogdanowicz M., Kisiel B., Przesnyska M. (1992). Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa, WSiP.

Franczyk A., Krajewska K. (2005). Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków, Impuls.

Franczyk A., Krajewska K. (2005). Zabawy i ćwiczenia na cały rok. Propozycje do pracy z dziećmi młodszymi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Kraków, Impuls.

Franczyk A., Krajewska K. (2005). Skarbiec nauczyciela-terapeuty czyli od programu do realizacji – propozycje rozwiązań pracy terapeutycznej prowadzonej w wieku przedszkolnym o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych, Kraków, Impuls.

Frohlich A., (1998). Stymulacja od podstaw. Jak stymulować rozwój osób głęboko wielorako niepełnosprawnych, Warszawa, WSiP.

Kielin J. (2014). Masaż twarzy, jamy ustnej i całego ciała, [w:] Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim,  pod red. J. Kielina, Sopot, GWP.

Knill M., Knill Ch. (1995). Programy aktywności. Świadomość ciała, Kontakt i Komunikacja, Warszawa, CMPPP.

Kościołek M., Parys K. (2002). Edukacja szkolna uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim, [w:] Usprawnianie, wychowywanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, pod red. J. Pileckiego, Kraków, Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej.

Miosga L. (2005). Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Kraków, Impuls.

Piszczek M. (2006). Dziecko, którego rozwój emocjonalno-poznawczy nie przekracza pierwszego roku życia. Diagnoza, zasady terapii i ocena efektów zajęć, Warszawa, CMPPP.

Tuliszkiewicz E., Sieczkarek I. (2004). Wykorzystywanie metody ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne w zajęciach ruchowych w grupach rewalidacyjno-wychowawczych, „Rewalidacja”, nr 1(15), CMPPP.

[1] Miosga L. (2005). Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Kraków, Impuls, s.29.

[2] Tuliszkiewicz E., Sieczkarek I. (2004). Wykorzystywanie metody ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne w zajęciach ruchowych w grupach rewalidacyjno-wychowawczych, „Rewalidacja”, nr 1(15), CMPPP, s. 97.

[3] Knill M., Knill Ch. (1995). Programy aktywności. Świadomość ciała, Kontakt i Komunikacja, Warszawa, CMPPP, s. 7.

Autor: Maciej Remigiusz Czosnyk – Czytelnik Portalu