Wstęp

Pracując z dziećmi i młodzieżą z głęboką niepełnosprawnością intelektualną zauważyć można, niemożliwą do wychwycenia bez bliższego poznania, różnorodność ich preferencji, potrzeb i poziomu gotowości do pracy terapeutycznej. Wykonując te same najprostsze czynności podczas zajęć z dwojgiem dzieci, z każdym z nich można jednocześnie pracować nad innym celem wywodzącym się z innego poziomu funkcjonowania. Dlatego też trudno ułożyć i znaleźć jeden adekwatny program pracy terapeutycznej. Każda próba działania skierowana na dziecko i dostosowana do jego możliwości jest ważna. Oczywiście założeniem metodyki pracy z osobami z głęboką niepełnosprawnością jest wszechstronność oddziaływań. Takie jest też źródło niniejszego programu. Jednak w tym przypadku autorka zdecydowała się zawęzić cykl działań terapeutycznych do dwóch, często pobieżnie traktowanych płaszczyzn funkcjonowania zmysłowego – to jest do wykorzystania i rozbudzenia zmysłów powonienia i smaku.

Założenia programu

Zmysł powonienia jest najbardziej pierwotnym i najlepiej rozwiniętym od pierwszych chwil życia spośród wszystkich zmysłów ludzkich. Wiąże się to z jego ważną rolą orientacji, determinującą poczucie bezpieczeństwa w pierwszym etapie życia. Węch wraz z rozwojem człowieka coraz silniej koreluje ze smakiem, przy czym oba zmysły stają się tak podstawowe, że prawidłowo funkcjonujący człowiek w codziennych sytuacjach nie zastanawia się nad ich istotą i celem, a jedynie przykre doznanie chwilowo uświadamia mu, że ma te zmysły w posiadaniu. Taki jest też cel podstawowy tychże zmysłów – ostrzegać przed niebezpieczeństwem i nieprzyjemnościami albo pomóc przywołać spokój, wspomnienie, dać poczucie bezpieczeństwa.

Zapachy mają jednak wpływ na codzienne funkcjonowanie i samopoczucie. O swoich obserwacjach o znaczeniu zapachu pisze V. Maas: „(…) Przyjemne zapachy, np. różany, lawendowy, mają działanie uspokajające (…), z kolei zapach cytrynowy, czosnkowy i musztardowy podawane do nosa tylko na 5-10 sekund wywierały pobudzający wpływ na pacjentów w śpiączce i z wiotkością mięśni” (Maas, 1998, s. 90). Pamiętać należy, iż nerw węchowy dociera zarówno do wyższych i niższych struktur mózgu, znaczenie zmysłu powonienia jest zatem ogromne (tamże). W związku z powyższym, istotne jest uwzględnianie w pracy terapeutycznej oddziaływań węchowych i smakowych, wykorzystywanie ich jako stałego elementu kojarzonego z sytuacją – np. zapach kojarzony z porą roku, czynnością. Ważnym wydaje się samo rozbudzanie wspomnianych zmysłów, pomoc dzieciom z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i sprzężoną w korzystaniu z doznań, które do nich docierają za pośrednictwem powonienia i smaku, niejako „oswojenie” tych zmysłów.

Cele i realizacja programu

Niniejsza propozycja zajęć nie obejmuje działaniami wielopłaszczyznowego funkcjonowania sensomotorycznego, świadomie została zorientowana na wąski dział stymulacji zmysłowej. Celem jest wzbudzenie i świadome podtrzymanie uwagi węchowej i smakowej dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w stopniu głębokim.

Kanwą oddziaływań terapeutycznych jest przybliżenie naturalnych aromatów i smaków wykorzystywanych w domowej kuchni – to jest ziół i przypraw. Każde spotkanie będzie zapoznawać dziecko z jednym bodźcem smakowym i zapachowym, a dokładniej – nauczyciel przy użyciu naturalnych produktów postara się rozbudzić wspomniane zmysły, skupić na nich uwagę dziecka. Dodatkowo nastąpi także poznanie dotykowe bodźca – by pomóc dziecku zbudować pojęcie, co jest realnym źródłem zapachu czy smaku. Poznanie obiektu dotykowe nie jest jednak celem zajęć, dlatego nastąpi pod koniec spotkania lub w dalszej jego części. Zajęcia przeprowadzane będą w cyklu 7 spotkań (jedno dziennie lub jedno w tygodniu). Ich czas trwania nie będzie długi – prawdopodobnie około 20 minut. Czas ten jest wystarczający, by wzbudzić ciekawość zmysłową dziecka, ale nie zmęczyć zmysłu. Bardzo ważnym elementem zajęć jest stworzenie atmosfery spokoju, wyciszenia, skupienia. Nie należy się spieszyć z żadnym elementem zajęć. Dla dzieci
słabowidzących warto wprowadzić sygnał uprzedzający – np. dotknięcie nosa przed podaniem zapachu, dotknięcie ust przed podaniem próbki smakowej.

Celem nie jest skojarzenie i zapamiętanie smaku i zapachu oraz obiektu (źródła stymulacji), ale pobudzenie zmysłów przy użyciu naturalnych intensywnych aromatów.

Ważnym elementem zajęć będzie miejsce, w którym będą się one odbywać – warto zadbać o nastrój odpoczynku, może lekko przyciemnić salę/pokój, zadbać o ciepłe oświetlenie boczne.

Podczas zajęć wykorzystane będą:

• wanilia
• cynamon
• majeranek
• czosnek
• tymianek
• bazylia
• imbir.

Uwaga: należy poprosić rodzica/opiekuna dziecka o zgodę na udział w zajęciach (najlepiej każdorazowo) celem uniknięcia reakcji alergicznych. Po podaniu próbek smakowych warto przepłukać usta/język wodą.

ZAJĘCIA STYMULUJĄCE ZMYSŁY POWONIENIA I SMAKU

Cele ogólne:

• stymulacja zmysłu powonienia i smaku – w izolacji i w diadzie
• poznanie nowych zapachów i smaków oraz przybliżenie tych znanych z codziennych posiłków – wyizolowanych przypraw i ziół: wanilii, cynamonu, tymianku, czosnku, melisy

Cele operacyjne – wychowanek:

• z uwagą odbiera w skupieniu prezentowany w izolacji bodziec – np. zapachowy
• poznaje źródło zapachu i smaku – np. dotyka laskę wanilii, bawi się krzaczkiem tymianku
• kojarzy zapach ze smakiem danego bodźca
• wycisza się lub pobudza pod wpływem bodźca smakowego i/lub zapachowego
• kojarzy jingla/muzykę rozpoczynającą i kończącą zajęcia z aktywnością

Formy pracy:

zindywidualizowana

Metody pracy:

metoda ekspozycji, stymulacja polisensoryczna, metoda F. Affolter

Pomoce dydaktyczne:

przyprawy naturalne: laska cynamonu, laska wanilii, krzaczek/gałązka majeranku, krzaczek/gałązka tymianku, krzaczek/gałązka bazylii, główka czosnku, korzeń imbiru, przyprawy w wersji zielonej lub utartej, rozgniecionej, jednorazowe łyżeczki, woda, wybrana muzyka otwierająca i kończąca zajęcia, chusteczki

Czas trwania:

15-20 minut

PRZEBIEG ZAJĘĆ

Każde z zajęć realizowane będzie według podobnego scenariusza:

Wstęp:

1) rozpoczęcie stałym sygnałem – muzyką (nauczyciel prowadzący grupę ustali wedle potrzeb system rozpoczynania i zakończenia zajęć)
2) wprowadzenie słowne w temat, nazwanie zapachu, smaku.

Część właściwa:

3) wprowadzenie zapachu – krótko (kilka sekund), ale powoli z powtórzeniem po około minucie
4) wprowadzenie smaku
5) powtórzenie i skorelowanie stymulacji węchu i smaku – podanie najpierw bodźca zapachowego i tuż po nim bodźca smakowego
6) prezentacja obiektu – krzaczka zioła, główki czosnku, laski wanilii lub cynamonu etc.

Zakończenie:

7) zakończenie zajęć stałym sygnałem – muzyką – tą samą, która otwierała cykl zajęć.

Podczas zajęć osoba prowadząca na bieżąco uzupełnia kartę ewaluacji.

Ewaluacja

Podstawowym celem nie jest poznanie przypraw i ziół, ale przeniesienie i skupienie uwagi dziecka na wyizolowanym prostym bodźcu zapachowym i/lub smakowym oraz spowodowanie uświadomienia sobie przez uczestnika zajęć istnienia zmysłów powonienia i smaku. Zajęcia mają na celu podkreślić też różnorodność odbieranych doświadczeń zarówno pod względem intensywności, jak i treści – to jest słodkości, kwasoty etc. Autorce programu zależy przede
wszystkim na wzbudzeniu zainteresowania bodźcami smakowymi i zapachowymi – a naturalne i często używane przyprawy i zioła wydają się być dobrym źródłem ciekawych doznań. Ich smak może być kojarzony przez wychowanków z codziennych doświadczeń smakowych, ale nigdy nie był podawany w postaci wyizolowanej i tak intensywnej.

W związku z tym w ramach ewaluacji:

1) oceniana będzie szybkość i klarowność reakcji wychowanka na prezentowane bodźce – czyli to, czy jego uwaga zmysłowa została wzmocniona (oceniana w sekundach)
2) wektor reakcji – subiektywna ocena (osoby prowadzącej zajęcia) reakcji uczestnika zajęć – niesmak, zadowolenie, niechęć
3) na koniec cyklu zajęć nauczyciel/osoba prowadząca zajęcia poda też krótkie sprawozdanie z zajęć, ich atutów i obszarów wymagających dopracowania, reakcji dzieci. Będzie to ciekawe zestawienie mówiące nie tylko o czasie reakcji, ale też o upodobaniach jednostki i grupy.

Arkusz ewaluacji:

Bibliografia:

1. Maas V., Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP, 1998
2. Miosga L., Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Impuls, 2006
3. Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2, GWP, 2004

Autor: Edyta Zimny – Czytelniczka Portalu