Opis i analiza rozpoznania i rozwiązania problemu wychowawczego – uczeń

zagrożony niedostosowaniem społecznym

1. IDENTYFIKACJA PROBLEMU

Michała poznałam, gdy rozpoczęłam pracę w mojej obecnej szkole, w 2015 roku. Był uczniem klasy czwartej szkoły podstawowej. Od klasy pierwszej realizował obowiązek szkolny w formie nauczania indywidualnego w domu, ze względu na poważne zaburzenia zachowania. Chłopiec od początku swojej edukacji szkolnej przejawiał symptomy agresji fizycznej i werbalnej, zagrażając bezpieczeństwu własnemu jak i bezpieczeństwu otoczenia. W klasie pierwszej Michał często używał swojej siły fizycznej wobec innych uczniów, co w przypadku jednego ucznia skończyło się leczeniem szpitalnym.

Swoje działania rozpoczęłam od przeprowadzenia wywiadów z nauczycielami uczącymi Michała oraz wychowującym go samotnie ojcem, gdyż jego bezpośrednia obserwacja nie była możliwa ze względu na nieobecność ucznia w szkole. Celem mojej diagnozy było rozeznanie czy chłopiec rokuje pozytywnie w kwestii realizacji obowiązku szkolnego na terenie szkoły.

Z zebranych w toku badania informacji wynikało, iż Michał w kontakcie z osobami dorosłymi:

• przejawia postawę opozycyjno-buntowniczą oraz skłonność do samowolnych zachowań lub do narzucania swoich zasad zachowania innym,
• jest niezdyscyplinowany i nieposłuszny wobec ojca i nauczycieli,
• zachowuje się w sposób przekorny, jest arogancki i wulgarny, nie ma oporów przed stosowaniem niecenzuralnych określeń nawet na osoby dorosłe,
• jest impulsywny, jego reakcje są nieprzewidywalne i gwałtowne, krzyczy, gdy coś jest nie po jego myśli, ma trudności z panowaniem nad swoimi emocjami,
• z dużym trudem koncentruje się na wykonywanych zadaniach, przerywa je, nie mogąc utrzymać uwagi lub odwracając uwagę nauczyciela,
• nie stosuje elementarnych zasad kultury zachowania (opiera nogi o blat stołu lub o nogi nauczyciela, rzuca w nauczyciela przedmiotami, wydaje z siebie różnorodne nieprzyjemne dźwięki),
• nie ma motywacji do pracy i nauki szkolnej, niechęć do podejmowania najmniejszego wysiłku intelektualnego,
• ma niską wrażliwość na nagrody i pochwały,
• fascynuje się przemocą (grami i filmami zawierającymi treści przemocowe),
• posiada niski poziom wiedzy szkolnej, problemy z opanowaniem wielu pojęć i zagadnień przewidzianych w podstawie programowej klas I-III.

2. GENEZA I DYNAMIKA ZJAWISKA

Chęć bliższego przyjrzenia się sprawie skłoniła mnie do szczegółowej analizy dokumentacji ucznia (orzeczenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej, zapiski działań dokonane przez poprzedniego pedagoga). Po przeprowadzeniu wywiadu z ojcem chłopca okazało się, że we wczesnym dzieciństwie został on porzucony przez matkę, która wobec chłopca stosowała przemoc fizyczną i psychiczną. Od tej pory ojciec samodzielnie wychowywał Michała, przejawiającego od pierwszych lat życia, cechy nadpobudliwości psychoruchowej, które z czasem przerodziły się w zachowania o charakterze opozycyjno-buntowniczym. Relację Michała z ojcem śmiało można nazwać konfliktową, co potwierdzają słowa ojca i odwiedzających dom nauczycieli. Pytania zadawane ojcu pozwoliły mi na odkrycie jednej z przyczyn takiego stanu rzeczy, którą były niskie kompetencje wychowawcze ojca, bez wątpienia przyczyniające się do pogłębiania obserwowanych trudności. Dodatkowo swoista izolacja ojca i chłopca od otoczenia: nauczanie indywidualne w domu, nie pojawianie się Michała na imprezach i uroczystościach szkolnych, brak kolegów w miejscu zamieszkania, rzadkie kontakty członkami dalszej rodziny nie sprzyjały pozytywnemu rozwojowi społecznemu chłopca, a wręcz powodowały jego zahamowanie.

3. ZNACZENIE PROBLEMU

Mając na uwadze przeżycia Michała z bardzo wczesnego dzieciństwa, zaobserwowane obecne trudne zachowania chłopca i konfliktową relację z ojcem uznałam, że nie jest to sytuacja sprzyjająca wychowawczo. Utrzymywanie takiego stanu rzeczy, jakim jest izolowanie dziecka w domu, bez odpowiedniego wsparcia i pomocy specjalistycznej nie rokuje pozytywnie i wymaga podjęcia natychmiastowych działań pomocowych. Konieczne jest doprowadzenie do normalizacji sytuacji rodzinnej i po diagnozie przyczyn leżących u podłoża trudnych zachowań, podjęcie terapii lub leczenia dziecka. Ma to być wstępem do stworzenia sytuacji, w której uczeń będzie mógł powrócić do normalnej edukacji w placówce i nadrobić nagromadzone zaległości edukacyjne.

4. PROGNOZA

a) negatywna
Jeśli dziecko i jego ojciec nie uzyskają pomocy ze strony szkoły i innych instytucji pomocowych, tj. poradnia psychologiczno-pedagogiczna, poradnia zdrowia psychicznego, inne instytucje wspierające funkcje wychowawcze rodziny, to problemy związane z całokształtem rozwoju fizycznego, emocjonalnego i psychicznego będą się nasilać. W konsekwencji zaobserwujemy dalszy regres rozwoju społecznego dziecka, nasilenie zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń zachowania (agresji), co może się zakończyć umieszczeniem dziecka w specjalistycznej placówce wychowawczej lub nawet w zakładzie leczenia zamkniętego. Odbierze to uczniowi możliwość ukończenia szkoły w normalnym trybie i zdobycia podstawowego wykształcenia. Zniszczy to do reszty zaburzone relacje rodzinne pomiędzy chłopcem a ojcem – jedynym rodzicem i najbliższą osobą.

b) pozytywna
Przy zastosowaniu środków zaradczych, w postaci wsparcia instytucji pomocowych oraz ścisłej współpracy ojca, wychowawcy i pedagoga istnieje duże prawdopodobieństwo zorganizowania Michałowi sytuacji sprzyjających wychowawczo, które przyczynią się do jego rozwoju osobistego i społecznego. Dzięki szczegółowym wskazówkom do pracy wychowawczej z synem, przekazanym ojcu istnienie szansa na poprawę ich wzajemnych relacji i polepszenia atmosfery panującej w domu. Stworzenie dziecku poczucia bezpieczeństwa i odbudowa autorytetu ojca powinna spowodować wygaszenie agresywnych i buntowniczych  zachowań. Wskazywanie Michałowi, że jest akceptowany, a jego dobro jest ważne dla wielu ludzi powinno wzbudzić potrzebę nawiązywania kontaktów i zmienić stosunek do podejmowanych działań. Jednoczesne jasne określenie zasad  i reguł panujących w domu oraz regulujących kontakty z ludźmi, rozsądne stawianie granic i konsekwentne egzekwowanie stosowania się do zasad przez ojca i nauczycieli, nauczy go, odpowiedniego zachowania się wśród ludzi. Zastosowanie przez nauczycieli pochwał i pozytywnych wzmocnień daje szansę na rozbudzenie motywacji ucznia do działania, do nauki i wyrównania braków edukacyjnych.  Stworzenie możliwości do większej liczby kontaktów z rówieśnikami, a docelowo całkowite włączenie ucznia w życie szkoły, spowoduje pełne uspołecznienie i nabycie umiejętności regulowania swoich zachowań w kontaktach z innymi.

5. ZASTOSOWANE ROZWIĄZANIA

Głównym celem podejmowanych działań było doprowadzenie ucznia do przywrócenia do normalnego funkcjonowania w środowisku rodzinnym oraz szkolnym. Wśród zadań naprawczych, przyjętych do realizacji w dłuższym okresie czasu znalazły się:

• nawiązanie ścisłej współpracy z ojcem chłopca, przekazywanie wskazówek do pracy wychowawczej, omawianie sytuacji trudnych, propozycje rozwiązań,
• współpraca z nauczycielami uczącymi Michała – analizowanie trudnych zachowań chłopca, określanie działań nauczycieli mających wygaszać jego nieprawidłowe reakcje i wzmacniać właściwe zachowania,
• opracowanie Indywidualnego Programu Edukacyjno-Terapeutycznego i jego realizacja przez zespół nauczycieli,
• nawiązanie współpracy z psychologiem i pedagogiem z poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu uzyskania wskazówek do postępowania i pracy z dzieckiem,
• nawiązanie współpracy z lekarzem psychiatrą opiekującym się Michałem – przekazywanie informacji o funkcjonowaniu ucznia,
• współpraca z kuratorem sądowym rodziny,
• współpraca ze środowiskową świetlicą terapeutyczną – propozycje aktywności uspołeczniających chłopca, uczących nawiązywania prawidłowych relacji
  z rówieśnikami,
• nawiązanie pozytywnego kontaktu z Michałem,
• wielowymiarowa praca z uczniem podczas zajęć specjalistycznych, wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym,
• współpraca z dyrektorem szkoły – przekazywanie informacji o funkcjonowaniu ucznia na zajęciach nauczania indywidualnego oraz rewalidacji, wspólna analiza gotowości do podjęcia przez ucznia nauki w grupie rówieśniczej.

6. WDRAŻANIE DZIAŁAŃ

Realizację założonych celów rozpoczęłam od nawiązania bliższej współpracy z ojcem chłopca, służącej rozwijaniu jego umiejętności wychowawczych. Wspólnie z ojcem analizowałam na bieżąco sytuacje trudne i proponowałam działania, które mogą być wdrażane w przypadku pojawienia się podobnego stanu w późniejszym czasie. Współpraca była bardzo trudna, gdyż ojciec był bardzo sceptycznie nastawiony do nowych pomysłów i na wstępie je negował. Dodatkowo dla wzmocnienia efektów mojej pracy, po konsultacji z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, zaproponowałam ojcu udział w warsztatach „Szkoły dla rodziców”, w celu nabycia praktycznych umiejętności z zakresu wychowania i radzenia sobie z trudnymi zachowaniami. Niestety i ta propozycja nie spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem i po krótkim okresie namysłu, została odrzucona. W tym samym czasie spotykałam się z nauczycielami uczącymi chłopca w domu i omawialiśmy szczegółowo pojawiające się trudne zachowania. W międzyczasie nawiązałam współpracę z pobliską świetlicą terapeutyczną, której kierowniczka, po moich szczegółowych wyjaśnieniach i prośbach, zgodziła się przyjąć Michała na próbę do grupy dzieci starszych. Chłopiec przez jakiś czas uczęszczał na spotkania i różnorakie zajęcia w tejże świetlicy. Pod koniec IV klasy nauczyciele uczący Michała zaczęli dostrzegać na zajęciach coraz więcej pozytywnych zachowań, które zaczęliśmy wzmacniać stosując metody behawioralne. Wraz z rozpoczęciem klasy V, po konsultacjach ze specjalistą – lekarzem psychiatrą z Poradni zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, uczeń został zakwalifikowany do objęcia pomocą w postaci pobytu na dziennym oddziale psychiatrycznym. Uczęszczał tam codziennie, w godzinach porannych przez okres całego roku. Począwszy od godzin południowych kontynuował edukację na zasadach nauczania indywidualnego. Dzięki współpracy z dyrekcją szkoły, ojcem i lekarzem prowadzącym udało się częściowo zorganizować jego zajęcia indywidualne na terenie szkoły. Włączono również możliwość realizacji nauki z niektórych przedmiotów, które lubił, wspólnie z klasą. Przez okres klasy V uczeń był wnikliwie obserwowany i poddawany wielowymiarowym oddziaływaniom wychowawczym. Zgodnie z zaleceniami orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, dla ucznia został opracowany Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny. Uczeń został też objęty prowadzonymi przeze mnie zajęciami specjalistycznymi, w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Na tych zajęciach starałam się przede wszystkim nawiązać pozytywną relację z chłopcem. Po ustaleniu zasad współpracy i zachowania się, konsekwentnie przeze mnie egzekwowanych, przeprowadziłam dogłębną diagnozę pedagogiczną ucznia, w oparciu o którą napisałam program naprawczy, obejmujący takie cele, jak:

• rozwijanie procesów poznawczych, usprawnianie w zakresie podniesienia poziomu koncentracji uwagi,
• eliminowanie zachowań niepożądanych, podniesienie poziomu kultury zachowania,
• podniesienie kompetencji społecznych: umiejętności radzenia sobie ze stresem i komunikacji,
• kształtowanie pozytywnej motywacji do nauki, rozbudzanie zainteresowania nauką,
• rozwijanie umiejętności uczenia się,
• kształtowanie umiejętności analizowania sytuacji społecznych,
• kształtowanie umiejętności kontrolowania złości i zachowań impulsywnych, agresji słownej,
• wyrównywanie braków programowych i umiejętności szkolnych (czytanie, pisanie, umiejętności matematyczne),
• doskonalenie umiejętności poprawnego wypowiadania się,
• pozytywne wzmacnianie ucznia, podnoszenie wiary we własne siły,
• zachęcanie do rozwijania zainteresowań.

Przed rozpoczęciem klasy VI, na wspólnym spotkaniu dyrekcji szkoły, ojca, kuratora sądowego i pedagoga, podjęta została decyzja o umożliwieniu uczniowi powrotu do nauki w grupie klasowej. Była ona zgodna z zaleceniami lekarskimi oraz poparta zaobserwowanymi pozytywnymi wynikami podejmowanych wobec Michała oddziaływań.

7. EFEKTY ODDZIAŁYWAŃ

Michał jest obecnie uczniem klasy szóstej szkoły podstawowej. Naukę szkolną realizuje w grupie klasowej na terenie szkoły. W wyniku prowadzonych działań zaobserwowano efekty założone w prognozie pozytywnej, tj. postępy w zachowaniu ucznia. Zachowania agresywne uległy stopniowemu wygaszeniu, zdarzają się jeszcze jedynie zachowania oporowe, polegające na odmawianiu przez ucznia wykonaniu polecenia lub wzięcia udziału w proponowanej aktywności. Chłopiec jest kulturalny, na co dzień stosuje zwroty grzecznościowe. Został zaakceptowany przez grupę klasową, nawiązał z rówieśnikami pozytywne relacje. W wyniku zastosowanej pracy terapeutycznej wzrósł poziom kompetencji społecznych chłopca: coraz lepiej radzi sobie w relacjach z innymi, ma lepszy wgląd w swoje emocje i uczucia, potrafi nad nimi zapanować, widzi związek pomiędzy emocjami i zachowaniem. Potrafi zachowywać się odpowiednio w różnych sytuacjach społecznych. Nauczyciele starają się wzmacniać jego mocne strony, rozwijać zdolności i zainteresowania. Chłopiec ma talent plastyczny, pięknie szkicuje. Ma również zainteresowania historyczne. Wciąż ma jeszcze trudność w mówieniu o swoich emocjach, ale chętnie i żywo potrafi opowiadać o ciekawych zdarzeniach lub swoich zainteresowaniach.  Poziom koncentracji uwagi uległ znacznemu wydłużeniu, choć wciąż jeszcze jest zależny od tego, czy temat jest dla niego ciekawy. Umiejętności poznawcze są na dobrym poziomie. Michał ma nadal duże zaległości edukacyjne, sięgające poprzednich lat. Zdarzają się też trudne momenty refleksji, spowodowane porównywaniem poziomu swojej wiedzy i umiejętności do poziomu, jaki przedstawiają inni uczniowie.  Czasem obserwuje się obniżony nastrój. Michał wciąż pozostaje pod ścisłą opieką lekarską, ale jak do tej pory pokonał wiele swoich problemów i jak na swoje możliwości odniósł duży sukces. Pragnę, aby chłopiec ten ukończył szkołę z oceną pozytywną, ale wiem, że będzie to możliwe tylko z pomocą wszystkich uczących go nauczycieli. Ma już nawet pewne plany zawodowe związane z kontynuowaniem edukacji w liceum plastycznym. Będę służyła pomocą nauczycielom, gdyż znam tego ucznia bardzo dobrze i myślę, że będę to mogła wykorzystać w rozwiązywaniu potencjalnych, problemów, które mogą się pojawić w najbliższej przyszłości.

Autor: DH (imię i nazwisko znane redakcji)

Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli